The Project Gutenberg eBook of Rebilius Crūsō, by Daniel Defoe
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you
will have to check the laws of the country where you are located before
using this eBook.
Title: Rebilius Crūsō
Robinson Crusoe, in Latin; a book to lighten tedium to a learner
Author: Daniel Defoe
Translator: Francis William Newman
Release Date: April 5, 2023 [eBook #70468]
Last Updated: June 17, 2023
Language: Latin
Produced by: Original version (50732) produced by Mark C. Orton and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net
(This book was produced from scanned images of public
domain material from the Google Books project.). Spelling
upgrade by Aurēliānus Agricola.
*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK REBILIUS CRŪSŌ ***
Note: this eBook differs notably from the original printed
version and the first eBook version published on the Gutenberg
Project.
This “upgrade” is intended to be faithful to the original
purpose of the book: “to lighten tedium to a learner”, but
answering to the modern needs.
Please check the edition notes.
REBILIUS CRUSO:
ROBINSON CRUSOE, IN LATIN;
A BOOK TO LIGHTEN TEDIUM
TO A LEARNER.
BY
FRANCIS WILLIAM NEWMAN,
EMERITUS PROFESSOR OF LATIN IN UNIVERSITY COLLEGE, LONDON;
HONORARY FELLOW OF WORCESTER COLLEGE, OXFORD.
LONDON:
TRÜBNER & CO., 57 & 59, LUDGATE HILL.
M.DCCC.LXXXIV.
NOTTINGHAM:
PRINTED BY STEVENSON, BAILEY, AND SMITH,
LISTER GATE.
PREFACE.
This book was composed when the writer was a Professor of Latin,
as part of a larger scheme. He has long been convinced that the
mode of teaching Latin has become less and less effective in
proportion as it has been made more and more scientific. The
effort has been general to confine the pupil to the most
elaborate styles and the most approved classics, and the
exercise of memory has been superseded by minute accuracy in the
study of very limited pieces. In the natural mode we have
enormous endless repetition and much learning of the names of
things. We begin with short sentences and a very limited number
of verbs; and we learn with the least possible number of rules.
If we could talk in Latin, that would be of all best; but as we
cannot get exercise in talking it for practical needs, no
teacher can hope to gain adequate readiness and facility: or if
a few might, yet this could not be counted on in any general
system. It has long been my conviction that we ought to seek to
learn a language first, and study its characteristic literature
afterward. Greek and Latin literature plunge us into numerous
difficulties all at once, inasmuch as their politics, their
history, their geography and their religion are all strange to
the young student. To take difficulties one by one is obvious
wisdom; and with a view to this I elaborately maintained in an
article of the Museum (No. iv., Jan., 1862, Edinburgh) that we
ought to teach by modern Latin. As parts of such a system I have
executed and published a Latin “Hiawatha,” and Latin Verse
Translations of many small pieces of English poetry. If I could
write Latin conversations that would interest learners, I should
gladly have undertaken this: but when I tried, I could not
invent matter that seemed interesting enough. This indeed is my
objection to Erasmus’s “Colloquies,” which also are not easy
enough in idiom to satisfy me. This “Robinson Crusoe” I thought
I could make very interesting, and it includes a far greater
variety of vocabulary than can be obtained from any of our
received classics of the same length. I hope also the style is
easy.
I surely need not apologize for taking only the general idea
from Defoe. His tale is far too diffuse, too full of moralizing
and with too little variety. He was very ignorant of the Botany
and Zoology of the tropics, and when his tale is faithfully
abridged, its impossibilities become too glaring. The Arabic
“Robinson Crusoe” published by the Church Missionary Society
cuts down Defoe’s story unmercifully.
I am indebted to my former colleague, the late Professor T.
Hewitt Key, for the translation of Robinson into the name
Rebilius. He also approved of Ignipulta for a gun, not as
strictly grammatical, but as good enough to pass with Latins who
were familiar with the word Catapulta. From him also I adopted
Cannones, for cannons, and Pistola a pistol. The word Canna, a
cane (or hollow tube) seems to be the root of Cann̄on, a tube or
cannon, in Spanish, whence the American can̄on for a tunnel, or
larger tube.
After I had executed my own Rebilius (finally completed in
1861), I learned that a Frenchman, Goffaux, had published a
“Robinson Crusoe” in Latin and French. On discovering this, I
stopped the printing which I had begun, and after some delay
succeeded in getting the book. But on perusing it I found his
principles of remodelling the tale to be fundamentally the
opposite of mine, concerning which I need not enlarge. I like
his Latin, yet do not think his book supersedes mine. But if
teachers can practically use his with advantage, I shall be well
satisfied.
I wish here to renew my protest, that no accuracy of reading
small portions of Latin will ever be so effective as extensive
reading; and to make extensive reading possible to the many, the
style ought to be very easy and the matter attractive. To enable
us to talk, we ought to have a vocabulary that includes all
familiar objects,—which the Classics of our schools cannot give
us. Terence, though somewhat too difficult, would have great
excellencies for the learner; but the substance of his plays is
low, and eminently unedifying.
In the near future, some universal tongue will be sought for by
the educated. If Latin be still learned in England, France,
Italy, Germany, Hungary, Spain, this is still, as three
centuries ago, the best for all Christendom. But perhaps even
Latin will be beaten out of the schools.
It may be well to remark, that inasmuch as the grave accent has
been very widely used in school books as indicative of an
adverb, I adopt the mark in this sense; and think it no
objection to say that the Latins never so used it. Neither had
they our stops. We do not pretend to follow their writing in
detail. We usefully distinguish the vowels u i from the
consonants v j; they did not. What should we gain, by writing
the Iliad as its author wrote it? So too, I think it well
occasionally to add long or short marks, as ēgēre ĕgēre ēgĕre,
vēnēre vĕnĕre, lătēre lătĕre lātere, to obviate ambiguity. Nay I
write fluctûs for gen. sing., fluctūs for plural, but fluctus
for nomin. sing. When et means both or even, I set an acute
accent over it, not doubting that it then received some
emphasis.
I also borrow from the marks used in Hebrew an under-parenthesis
for coupling words that are in grammatical union. This mark is
often very effective in explaining the structure of complicated
Greek sentences.
CONTENTS.
CHAPTER I.
1 Robinson’s parentage. 2 His first adventures. 3 His
slavetrading voyage. 4 The shipwreck. 5 They take to the boat. 6
It is swamped. 7 His narrow escape. 8 His forlorn position. 9 He
sleeps in a tree. 10 His mental struggles. 11 The dog and long
boat. 12 He swims to the ship. 13 Its condition. The skiff. 14
He makes a raft. 15 He loads it, first with food; 16 next, with
other necessaries. 17 He tows off the raft by the skiff. 18
Favouring weather. 19 It is all but wrecked. 20 He sleeps again
in a tree. 21 His first supper. 22 He fastens the raft; 23 and
visits the long boat. 24 Second visit to the ship. 25 He plans a
raft on water-tight empty boxes. 26 He carries off a few costly
articles in the skiff; 27 and tows off whatever will float. 28
He lands his train at the nearest point; 29 and explores a
natural harbour. 30 His dog-and-cat meat. 31 He ascertains that
he is in an island. 32 Its character. 33 His precaution against
panthers. 34 He puts his first raft in safety. 35 Third visit to
the ship. 36 He brings away his new raft. 37 Second expedition
the same day.
CHAPTER II.
38 In future, he will write less minutely. 39 Weather changes.
40 He goes on foot to his harbor. 41 Its cliffs and caverns. 42
He bathes. 43 Sport and affection of the dog. 44 Robinson
ascends to the table land. 45 Shoots a she-antelope and wounds a
kid. 46,7 How he deals with his booty. 48 His mental agitations.
49 His ledger of things good and bad. 50 How he is soothed. 51
He conciliates dog and cat to the kid. 52 Thirteen days’ work.
53 Why the ship had so much ammunition. 54 His search for
certain articles. 55 He finds iron tools; 56 and baskets of dry
beans; 57 and a portion of the plaid dresses. 58 He heightens
his skiff. 59 His device for the long boat. 60 He saves it into
his harbor. 61 Last visit to the ship. 62 His raft is wrecked.
63 The ship vanishes.
CHAPTER III.
64 His state of feeling. 65 His affection to tame animals. 66
His cooking of the beans. 67 Recovery of articles from his
wrecked raft. 68 Details concerning the caverns. 69 Smoothness
of their floor. 70 Solidity of their roofs. 71 Their screen of
cactuses. 72 His bedroom and larder. 73 His manifold
embarrassments. 74 He discovers a pure rill at hand; 75 and a
natural dock for the boat. 76 He hedges in a spot in the valley.
77 He transports certain things to the caverns. 78 Numerous gay-
hued birds. 79 Abundant vegetation. 80 Kindling materials. 81
Tropical products. 82 The creek ends in a land stream. 83
Natural fruit gardens. 84 He clings to the seaside. 86 He
recovers the computation of time, and resumes his nautical
mathematics. 87 How he had learned. 88 His register of lunar
months.
CHAPTER IV.
89 How he had learned carpentry. 90 He makes a little sledge. 91
He arranges his caverns. 92 His fear of wild beasts. 93 He
adapts the ship ladder to a new use. 94 Digs a hole under his
window. 95 He now feels safe. 96 On mining. 97 On his
familiarity with gunpowder. 98 Removes to the caverns. 99 His
encounter with a female antelope. 100 His two new young ones.
101 Absence of men on the island. 102 He amasses fodder and
improves two cliff paths. 103 He discovers a palm grove
eastward; 104 and a forest glen aloft to N.W. 105 How he brings
down fuel and timber. 106 Climate of his island. 107 He rows
round to the palm grove. 108 He cuts a young tree for boat oars.
CHAPTER V.
109 He arranges his armory. 110 His other apartments. 111 His
laundry operations. 112 Treatment of his skin and hair. 113
Distress from cold. 114 His leathern tippet. 115 His mat for the
back. 116 Defence for head and cheeks in heat. 117 He shapes his
new oars. 118 Exercises his boat in harbor. 119 From his skiff
he sees a lofty mountain. 120 How he cooks waterfowl. 121 How he
gets tame pigeons. 122 His toil in carrying. 123 His spirits
suddenly fail. 124 His religious agitation. 125 His tackle to
catch a rabbit. 126 He catches two. 126* He plaits new shoes.
CHAPTER VI.
127 He explores the high mountain. 128 Panorama from the summit.
129 The mainland is on the south. 130 He discovers vine plants,
and brings home citrons and lemons half-ripe. 131 He returns by
an easy and natural road. 132 Joy makes him liberal. 133
Threefold character of the island. 134,5 He explores the hill
west of the creek. 136 He catches a parrot. 137 He makes a
rabbit-hutch. 138 He reads of elephant catching. 139 He plans to
catch a fully-grown antelope alive. 140-2 The battle and
victory. 143 He catches a female alive, and two kids. 144 Steady
morning rains. North of the palm grove, he surveys eastward more
of the coast; 145 with tortoises on wide sands. 146 Why he has
no palms in his harbor. 147 Sport of the dog with the kids. 148
Their swiftness. 149 Description of the antelopes. 150 He trains
them to the little sledge; his harness. 151 His dog learns to
watch the flock. 152 He trains them to his whistle. 153 His
schemes for food. 154 His fishing. 155 His weir-net. 156. He
moralizes on his own character.
CHAPTER VII.
157 His dressing of fish. 158 His unleavened bannocks. 159 His
home garden. 160 His argumentation with himself. 161,2 How he is
affected by his mother’s birthday. 163 His funeral feast. 164 He
finishes it in the glen. 165,6 The parrot’s talk. 167-9 He
brings home a tortoise. 170 The hull of the ship is cast up. 171
He ventures upon it within the reef. 172 An ague seizes him. 173
His dread of darkness; he drinks, first lemonade; 174
afterwards, Cinchona. 175 He gets oil and eggs from the
tortoise. 176 He makes lampwicks. 177 The weather clears. 178
Birth of new kittens. 179 Other new broods. 180-2 Development of
his religious sentiment. 183 The Popish Prayer-book. 184 The
lessons which he now learnt.
CHAPTER VIII.
185 He saws down the horns of the male antelope. 186 Use of the
horns. 187 He makes a drill, 188 with a bow, 189 and guide; 190
also a larger sledge. 191 Deficiency of leather. 192 How he
makes fine ropes. 193 His small bridge. 194 His beach road. 195
New kids. 196 Contrivance for picking cocoa nuts. 197
Experiments on leaves, pith and bark. 198,9 Migration of his
flock. 200 He sleeps in a hammock under the sky. 201 He makes
the rush mat for his back. 202 His dress in the heat. 203 His
preparation of a yam garden. 204 His siesta. 205 His raisins.
206 New products of the soil. 207 Turpentine or Resin. 208
Midday with the dog. 209-11 More fruits. 212 Unsuccessful
expedition in the long boat. 213 He cannot return against the
wind; 214 his distress. 215 The parrot comes to comfort him. 216
He trudges home, leaving the boat. 217 He fixes the latitude;
218 plants his kitchen garden. 219 Adds to his stores of food.
220 Insufficiency of his store-chests. 221 His first attempt at
pottery. 222 He builds a furnace. 223 Makes huge square jars of
coarse pottery. 224 He sets up a target for practice. 225 His
preserving of fruit. 226 His recovery of glass beads.
CHAPTER IX.
227 Two boats of black savages arrive. 228 He arms; 229 goes
forth and views a cannibal feast. 230 A captive escapes. 231
Robinson shoots one pursuer dead and wounds another; 232 but
saves the life of the latter. 233 Binds up his wound. 234
Ascertains that the two boats have departed. 235 He brings the
fugitive to his caverns. 236 Returns to bury the dead; 237 and
bring home the wounded man. 238 He tries the temper of the
fugitive. 239 His deliberation and assumed majesty. 240 His
careful treatment of the fugitive (Elapsus). 241 He astonishes
both men with his pistols,—also Elapsus with telescope and
watch. 242 He pours away nearly all the brandy and rum. 243
Elapsus makes good sandals for Robinson. 244 Robinson gives him
a handsome plaid; 245 also cloaks to both. 246 He takes Elapsus
to the scene of the murderous feast. 247 Elapsus reveals the
virtues of trees and shrubs, 248 and talks of Indian poultry.
249,250 Various palms and their uses. 251 Thoughts about the
long boat. 252 Convalescence of Secutor. 253 Elapsus devises a
royal badge for Robinson. 254 Robinson accepts it; 255 and gives
a secondary badge to Elapsus. 256 Description of the two men.
257 Elapsus is curious about work in iron. 258 Skill of both men
in wattling and plaiting. 259 Skill of Secutor in cookery; his
making of tea. 260 Why Robinson resolves to show no distrust.
261 He teaches both the sword-exercise. 262 Armor used in it.
263 Secutor makes new arrows. 264 Robinson plans a cross-bow.
265 The men execute it.
CHAPTER X.
266 Expedition to fetch the boat. 267 Mending of the sails. 268
It tacks well. 269 Elapsus pronounces it, Not yet good. 270
Secutor enlarges the kitchen garden. 271 Their sport in
swimming. 272 Trial of soap-making. 273 Secutor as groom and
gardener. 274 Reliefs for the men’s toil. 275,6 Elapsus works
bulwarks and flaps (outriggers) for the boat. 277 Robinson
studies how to fulfil his demands of ironwork. 278 With Elapsus
he makes a longer excursion on the hills. 279 Gets a view of the
ridges and under cliff on the north-east. 280 The three work
together at the smithy. 281 The parrot is killed by a falcon.
How Elapsus comforts Robinson. 282 Diligent work during the
rains. 283 Secutor’s enmity to the rabbits. 284 Robinson’s
literary occupation. 285 His talk with them during their work.
286 They present him with a royal dress. 287 They try the new
rig of the boat. 288 Petition of the two men concerning wives.
289 Robinson’s anxieties. 290 His first question. 291 Their
further suggestions. 292 His fresh objections. 293 He insists on
first surveying the coast.
CHAPTER XI.
294 Their new manufactures. 295 Robinson plays the hydrographer.
296 Elapsus finds the rice plant. 297 They survey the west
coast. 298 Difficulty about currents. 299 Problem of the flock,
solved by Elapsus. 300 They agree to hew new oars. 301 Robinson
claims better missiles. 302 Their reply reproves him. 303 Their
activity. 304 They carry home the fruit crop. 305,6 Some account
of their own country. 307 Calculations of Elapsus. 308 Secutor’s
account of the late war. 309 Why neither tribe comes to the
island. 310 Robinson promises to sail within four days. 311
Energy of Secutor. 312 Zoology of the mainland. 313 Robinson’s
final preparations. 314 Fate of the tame rabbits. 315 The three
put to sea at evening; 316 and at dawn see land. 317 The two men
resume their true names. 318 Reception by the populace. 319 The
shooting match. 320 Sister of Gelavi; 321 also his bride. 322
Robinson consents to everything. 323 They are towed out with
honor. 324 The return voyage. 325 They land at the Garden-port.
326 What of the flock?
CHAPTER XII.
327 Nuptial preparations. 328 Indian Poultry. 329 Pranks of
thieves. 330 Nuptial ceremonies. 331 Speech of Robinson. 332
Services of Upis and Calefus; 333 also of Pachus. Skill of
Totopil in snares. 334 Functions of Robinson. 335 New Pottery
and store closet. 336 Sago, Wax, Oil, Sugar. 337 Pachus and
Calefus undertake rice. 338 Apartments. 339 New cares of
Robinson. 340 Retrospect of his slavery. 341 His rest on Sunday.
342 His Sunday School. 343 His pupil teachers. 344 Materials for
paper. 345 Religious talk with Gelavi. 346 Pachus makes needles.
347 New ideas of Gelavi. 348 Robinson seeks explanation. 349
Gelavi cannot satisfy him. 350 Pachus finds a stream of copper.
351 Three persons are driven on shore in a boat. 352 Policy of
Robinson. 353 Perplexing comment of Gelavi. 354 The strangers
depart. 355 Anxieties of Robinson. 356 New arrivals. 357
Robinson’s suspicions. 358 of Gelavi and Fenis. 359 Fenis’s
defence. 360 Robinson recovers himself. 361 His promises to
Cortops. 365 Supplementary conditions.
CHAPTER XIII.
366 Robinson’s zeal for his own language. 367 Gelavi opposes.
368,9 The discussion. 370 Robinson reluctantly yields. 371 He
aids Gelavi in new alphabet. 372 He trains his own family to
firearms. 373 Refuses to tell how to make gunpowder. 374 Pachus
and Robinson sleep in hammocks. 375 Guns of distress. 376
Robinson sends to Cortops for rowers, 377 and boards the ship.
378 The rowers tow it off the sandbank. 379 Robinson guides them
to the creek. 380 He promises a new mast, 381 and food. 382 The
captain’s story. 383 He asks the longitude, 384 and promises to
carry Robinson to England. 385 Robinson orders food, 386 and
shoots three wild antelopes, 387 and a pelican. 388 Cortops
gives rice liberally. 389 The captain visits the caverns, 390
and accepts one dead antelope. 391 Gifts to Cortops and the
rowers. 392 On the new mast. 393 Robinson and two men cut it.
394 Robinson visits Cortops by appointment. 395 Secret interview
and compact. 396 It is revealed to Pachus and Gelavi. 397
Robinson abdicates in favor of Cortops. 398 Cortops adopts
Gelavi as son and successor.
CHAPTER XIV.
399 Dispatch of business. 400 Royal gifts of Robinson to
Cortops. 401 Sudden loss of Robinson’s skiff by Upis. 402 Yards
are wanting to the mast. 403 Robinson undertakes to be ship-
carpenter; 404 and buys many wares of the captain as presents to
Cortops, Pachus and Calefus. 405 Great farewell on the Sunday;
406 and solemn advice to Gelavi. 407 Final arrangements in the
ship. 408 Last gifts of Robinson. 409 The ship is wind-bound.
410 Robinson’s story of himself. 411 How he escaped from the
Moors to Brazil. 412 Received funds from England. 413 Became
familiar with his employer’s sons; 414 was invited to join in
partnership. 415 Easy liberality of the Brazilians. 416 European
considerations. 417 Robinson becomes a partner. 418 Fertility of
the country. 419 Nature and management of his estates. 420
Occupation of three years. 421 His ennui in the fourth. 422 New
overtures of his partner. 423-430 Robinson consents, after faint
resistance. 431-3 His voyage and shipwreck. 434 The weather
changes. 435 They are towed off. 436 The boats and Gelavi
depart. 437 They fall in with a ship bound for England. 438
Robinson sends a letter by it. 439 He reaches Jamaica. 440
Arranges business at Brazil by letters—and without further
events, regains his English home.
ERRATA.
Transcriber’s Note: the errata have been corrected as part of
the process of producing this e-text.
Section 8, line 6 —for rersus read rursus.
” 12, ” 14 —for protulentam read potulentam.
” 35, ” 15 —for facilime read facillime.
” 59, ” 12 —for hue read huc.
” 65, ” 12 —for compertum read compertam.
” 66, ” 6 —for panxillulum read pauxillulum.
” 70, ” 3 —for tălis read talĭs.
” 91, ” 4 —for qualicumque read qualicunque.
” 103, ” 8 —for explorari read explorare.
” 216, ” 2 —for incedentem read incedens.
” 291, ” 4 —for Secutorum read Secutorem.
ROBINSON CRUSOE.
REBILIĪ CRŪSŌNIS ANNĀLĒS.
CAPUT PRĪMUM.
1. Nātus sum ego Eborācī, ex bonā familiā, sed peregrīnā: quippe
pater meus Germānus fuit ē Brēmā, ubi appellābātur Kreutznaer.
Cēterum per mercātūram dīves factus, Eborācī cōnsēdit, unde
recēpit in connūbium mātrem meam. Ex hujus agnātīs praenōmen
mihi Rebilius, ex patre nōmen Kreutznaer inditum est. Sed vulgus
hominum, facilī corruptēlā, Crūsōnem mē Rebilium appellābat.
Tertius eram fīlius familiae. Frāter maximus, tribūnus mīlitum,
cum Hispānīs proeliō congressus, ad Dunquercam occubuit. Frāter
proximus, sīcut ego quoque posteā, incertum quōmodo, ēvānuit. Mē
quidem pater, dīligenter īnstitūtum, jūris lēgumque studiīs
dēstinābat: sed, fātālī quōdam mōtū, nihil mihi arrīdēbat, nisi
ut marī oberrārem.
2. Prīmā in juventā clam patrem ēvāsī nauta. Cursū mox fēlīcī
cum magistrō nāvis hūmānissimō ad Guineam Āfricae nāvigāvī.
Alterō in cursū ā Maurīs pīrātīs captus sum, et per quattuor
ferē annōs dūram servīvī servitūtem. Inde mīrāculō audāciae
ēlāpsus, in Lūsitānā quādam nāve ad Brazīliam sum dēvectus, ubi
colōnō cuidam trēs amplius annōs strēnuam operam nāvāvī,
praefectus servōrum agrestium. Mox per hunc amīcōsque hujus
adductus sum, ut ad Guineam nāvigārem, hominēs nigrītās
conquīsītūrus, quōs ipsī inter sē per sua praedia servitūtis
causā dīviderent. Equidem magnam lucrī partem eram dērīvātūrus.
3. Sed longē aliter ōrdināvit Deus, nē impūnē caecae cupiditātī
obsequerer. Nempe ventīs abrepta nāvis Ōceanum trānsīre
nequībat, sed longē ad Caurum dēvehitur, circā Orinocōnis ōstia,
ut crēdēbāmus. Altera mox superveniēns procella magnō impetū nōs
in Occidentem prōpulit, ubi, sī ē marī effugerēmus, per ferōs
hominēs foret pereundum.
4. Gravī impendente perīculō, nocte intempestā et saeviente
adhūc ventō, nauta quī erat in vigiliā “terram adesse”
exclāmāvit; atque, anteā quam cēterī experrēctī superne
congregāmur, nāvis in arēnīs haeret. Statim cum strepitū
tremendō corruunt mālī eōrumque armāmenta. Flūctūs magnā vī
forōs prōluēbant, neque ipsae nāvis compāgēs diū tolerātūrae
vidēbantur. 5. Magister scapham dēmittī jubet. Dēmittitur: nec
facile id quidem. Rēs, quae maximē ad vītam sunt necessāriae,
raptim ingeruntur; tum nōs ipsī, tredecim virī, in eandem
dēscendimus. Montōsum lītus inter sublūstrem cālīginem furvum
appārēbat: eō rēmigāmus, sī quā forte in sinū terrae reductō
tranquilliōre marī ūtāmur. Jam, violenter undante salō et circum
nōs sē frangente, rēs nōn nauticae perītiae sed dīvīnae opis
vidēbātur: quārē inter rēmigandum sē quisque Deō Suprēmō, pius
impiusve, commendābat, salūte paene dēspērātā. 6. Ventus, ad
terram prōpellēns, cursum scaphae accelerābat, terram faciēbat
formīdolōsiōrem; metū autem maris, spē lītoris, ipsī nōsmet
quasi in certissimum exitium dētrūdēbāmus. Tandem, vadōsiōre
marī, flūctūs perniciōsius circumfringī et dējectārī scapha.
Mox, ecce crista undae ingēns, quae nōs persequitur; et vix Deī
effāmur nōmen, quum cūnctī sumus absorptī.
7. Quae sequēbantur, longa fortasse ēnārrātū, factū erant
brevissima. Profundius sēnsī mē verbere flūctūs illīus dēprimī,
sed, animā fortiter compressā, ad summās aquās ēmersī tandem.
Alterō in flūctū spūmante implicātus atque violenter
circumtortus, immēnsum anhēlāns ēluctor; tum conversus, humerōs
meōs succēdentī oppōnō cristae. Ea mē magnā vī cautem versus
prōjēcit, aquā exstantem: hanc ego amplexus, adhaereō, dum
dēcurrit unda; tunc, priusquam novus superveniat flūctus, per
vada exsiliēns scandō, iterumque amplector cautem; simul, aestū
paulisper obruor. Ictus ejus mē asperē quassābat, sed extemplō
āera animamque recēpī, et rūrsus per vada supergredior. Citrā
saxa undās longē minus ingentēs sēnsī, inter quās poteram
natāre, aegrē profectō. Mox lītore ipsō prōjectus, uncīs pedibus
in sabulōnem lapillōsque inculcātīs, prōnus dēcidō, ut nē mē
flūctus retrahat. Ūnō post temporis mōmentō in terrā firmā astō.
Conversus, videō praeter lītus cautium seriem, inter albicantēs
aquās nigrārum; nihil aliud per tenebrās in marī dispiciō, neque
scapham neque quemquam ē sodālibus.
8. Tamen haud valdē cālīginōsa erat nox. Ingentēs aliquot nūbēs,
et plūrimae nūbēculae, sībilante ventō raptābantur: inter hās
clārissima lūcēbant sīdera ē nigerrimō caelō. Respiciēns ad
terram, collium dumtaxat cernō līneāmenta ac rūpium. Tum
vestīmenta raptim dētracta manibus contorqueō, et, quoad possum,
aquam marīnam exprimō. Eadem rūrsus induor, (quid aliud
facerem?) et rūpem proximam per algās ēnīsus ascendō; frūstrā:
nam nē inde quidem in marī quidquam discernī potest.
9. Attamen arboris fōrma super colle exstat. Hanc sequor, et, ut
potissimum in cālīgine, arborem illam scandō et rāmōs amplexus
interfūsusque mē repōnō. Vestīmentōrum in loculīs nihil habuī,
praeter cultellum, tabācī aliquantum et tubulum fūmārium. Post
brevem requiem assurgēns, virgam grandiusculam amputō, quā
prōtegam mē aliquātenus. Aquā marīnā largius īnsorptā, tamen
neque sitis neque famis aderat mihi levāmen. Sed, locō cibī,
tabācī folium in ōs meum compōnō, implicātāque rāmīs virgā,
membra mea ita dispōnō, ut nē dēcidam, sī somnō capiar.
Vespertīliōnēs, et maximī illī quidem, strīdōribus ac volātū,
somnum aliquamdiū discutiunt.
10. Item quoad concitātō opus erat corpore, mēns mea tranquilla
fuerat ac praesēns: nunc, quandō quiēscit corpus, maximē sē mēns
agitāre coepit. Imprīmīs grātiās Deō optimō maximō sincērissimās
profūdī, admīrāns praesertim, sī ego sōlus ex tantō naufragiō
servor. Mox id ipsum crūdēlissimē mē pungit; etenim hīc
sōlitārius, madidus, famēlicus, paene nūdus, pejus ēnecor quam
in marī, nisi vērō ferī hominēs sīve bēstiae mē dēvorābunt. Sānē
ego id temporis pius nōn eram, minimē religiōsus. Igitur tantā
in calamitāte magnus mē aestus animī conquassābat, inter grātēs
querēlāsque, cōnsilium ac dēspērātiōnem. Tandem agitātiōne
victus profundō somnō conquiēvī, labōris ac maestitiae oblītus.
11. Māne expergīscor, multum recreātus, sed algēns; nec mīrum.
Cēterum ibi maris temperiēs hūmānae cutis calōrem aequat: etiam
nox ipsa tepet: porrō arboris illīus dēnsa folia fuerant mihi
prō tegumentō, nē calor in apertum aethera effugeret. Sciūrī,
psittacī, macacī sīve cercopithēcī circum garriēbant
continenter. Ēvigilāns incipiō dēscendere: ecce autem canis
noster ad rādīcēs arboris meae, quasi cūstōdiēns. Id mē tenerō
quōdam ita affēcit gaudiō, ut lacrimae oculīs oborīrentur. Ergō
nōn sum prōrsus sōlitārius; ūnum saltem retineō amīcum! Hunc
dēmulceō, plaudō armōs, paene amplector. Mox festīnanter
dēambulāns, nāvem nostram ex adversō cōnspicor, longiusculē
ultrā eās cautēs, ubi ipse prōjectus fuī. Sine dubiō aestus
intumēscēns, ex arēnīs lēvātam, hūc dētrūsit. Jam autem paene
sōpītō ventō, inānis tantum supererat undārum jactātiō. At ego
in margine rūpis incēdēns, dēspectō circā lītus: mox,
interjectīs vix mīlle passibus, scapham nostram discernō in
arēnā, subter caeruleā quādam rūpe. Adīre eam voluī; sed quasi
lingua quaedam maris interfūsa impediēbat; et quoniam famē
urgēbar, in nāvem potius, sī possem, regrediendum cēnsuī.
12. Dēgressus rūpe, redeō praeter lītus: ibi pilleum nauticum
videō, summō cum maerōre. Jam aliquantum recesserat aestus,
atque, ut aestimābam, vix trecentī aquārum passūs ā nāve mē
distinēbant. Exūtīs pallā bracchiīsque, intrepidē mare ingressus
sum, inter grallātōriās avēs, quae plūrimae aquā exsurgēbant; et
facile nāvem natandō assequor. Puppis ejus valdē ēlevāta est,
dēpressa prōra; ex quā catēnae dēpendentēs aquam tangēbant. Hās
ego prehēnsās ascendō, et supervādō lōrīcam tabulātōrum. Ō
trīstem ruīnam, ubi mālī, vēla, fūnēs strāge conturbātissimā
complicantur. Sed ego ad cellam penuāriam dēcurrō, ibique
arreptō pāne nauticō (quī bis coctus appellātur) vēscor
libenter. Mox, ex arcā meā ipsīus extractās, vestēs induor atque
hōrologium meum resūmō. (Profectō resurgente aestū vesperī, ille
meus in lītore vestītus natāns asportātus est.) Simul ut aquam
pōtulentam inveniō, sinūs vestium pāne complēvī, ut quotiēs
libēret, vēscerer: tum meditābar, quid facerem potissimum.
13. Illud mē angēbat, quod manifēstē, sī in nāve mānsissēmus,
omnēs fuissēmus salvī. Super prōrā quidem saepius īnsultantēs
undae plūrimās rēs corrūperant; sed altera pars, puppim versus,
altē sublāta, sicca erat atque incolumis. Quippe, ut crēdō, quia
in arēnā, nōn in cautibus haeserat, carīnae soliditās
perdūrāvit. Quam plūrimās rēs jam cupiēbam asportāre; sed id
erat difficile. Scapha major, ut dīxī, in lītore prōjecta erat
longē. Illa quīndecim virōs facile portābat, et in magnīs
Āfricae fluviīs ad invehendōs vēnālēs magnō ūsuī erat futūra.
Alteram comportāverāmus longē minōrem, cymbam potius quam
scapham dīxerim; quae duōs hominēs cum rēmige posset ad scapham
dēvehere, sī quā jūxtā rīpās aquae forent breviōrēs. Haec in
nāve remānsit: dēmittere eam in mare erat in facilī; sed parum
capiēbat, nec vidēbātur nimiō sub onere aestum lītoris
tolerātūra. Postquam arcās ac dōlia multō cum suspīrātū
aliquamdiū aspexī, contemplor mālōs, ac ratem compōnendam
dēcernō.
14. Subitō exsultāns, ex fabrī nostrī repositōriō serrā dēreptā,
mālōs dissecō, ut trabēs longitūdine ferē parēs efficiam. Hās in
mare prōvolvō, fūnibus quibusdam mālōrum suprā inhibitās. Ligna
grandiōra cujuscumque generis colligō, ingerō, omnia fūniculīs
dēligāta. Posteā ipse sēminūdus, cum malleō et cōnfībulārum
sacculō circum collum suspēnsō, dēgressus equitō super trabe.
Undātiō maris jam dēminūta est: raptim ego ligna atque trabēs,
vēlīs fūnibusque cōnfūsās, conjungō, dēstinō, dēpangō; vī meā
maximā, quantumvīs rudī, ratis fundāmenta jaciēns. Redeō suprā;
videō quanta sint portanda onera, ratemque nōndum sufficere. Tum
alia ligna plūrima et tabulās ex omnī parte nāvis conquīrō. Hās
dissecāre ex suō locō, nimiī labōris erat atque temporis. Sed
saepta animadvertō lignea, quae ad dīvidenda nigrītārum cubīlia
comparāveram. Utrumque bīnīs hāmīs ē tergō, bīnīs spīcātīs
clāvīs ē fundō, erat īnstrūctum; ānulīs laterī nāvis īnfīxīs,
per quōs hāmī īnserī dēbēbant. Haec saepta plūrimam atque
optimam mihi sufficiēbant māteriem. Quibus rēbus superadditīs,
mōlem ratis et soliditātem multum adaugeō; tum fūnibus astringō
cūncta. Longum id erat et sānē difficile: necnōn sōl mē
admonēbat hōrārum: hōrologium substiterat. Dēnique postquam,
graviter īnsultāns ratī, firmitātī ejus cōnfīdō, maximō cum
dolōre sentiō, vix minimam partem eōrum, quae vellem, posse mē
asportāre; jam autem dēligendum esse. 15. Ab operā paulisper
requiēscō; vīnī ārdentis saccharīnī hauriō pōcillum, meditorque
maestissimē. Ea quae ad vītam maximē sunt necessāria, dēcernō
sūmere imprīmīs; tum, arma ad vītam dēfendendam. Quattuor
nautārum arcās commodē vehī posse super ratī meā crēdēbam.
Totidem exināniō, et, per tollēnōnem[A] sūculīs īnstrūctum,
dēmittō in ratem: hanc mox scālās versus trahō. Sacculōs impleō
plūrēs bis coctō pāne, orȳzā, fabīs, mīliāriā atque hordeāceā
farīnā; et facile in arcās dējiciō. Fabīs atque mīliō praesertim
erāmus nigrītās cibātūrī, et sānē multum hujus cibī portābāmus,
sed īnfrā in alveō. Jam trēs cāseōs Batavicōs arripiō, caprīnae
carnis siccātae massās quīnque, (quā carne vel maximē
vēscēbāmur,) et frūmentī Eurōpaeī reliquiās quāsdam, quod ad
gallīnās alendās convēxerāmus. Gallīnae vī procellārum perierant
omnēs. Cēterum trīticum fuit id, cum hordeō: posteā invēnī
corruptum esse per sōricēs.
16. Dein latice ārdentī anquīsītō, vīnī palmāris congiōs ferē
sex, cum plūrimīs dēlicātiōrum pōtuum lagēnīs, seorsum conclūsī.
Hae lagēnae partim magistrī fuerant, partim meae ipsīus.
Lacernam meam et lectī opertōrium corripiō, porrō serram,
secūrim, malleum clāvōsque: sed haec in cymbā dēstinō portanda.
Plūrēs fuisse in nāve nitrātī pulveris cadōs majōrēs sciēbam;
sed ubinam artillātor noster eōs habuisset conditōs, eram
nescius. Tandem multum anquīsītōs duo invēnī siccōs sānōsque,
tertium aquā marīnā corruptum. Cistās trēs, hōc pulvere
complētās, cūrātissimē intrā arcam super ratī ita conclūdō, ut,
sī flūctus alluat, minimō sit dētrīmentō. Jam dē igne fovendō
subit cūra. Coquī nostrī recēnseō supellectilem. Inde dēripiō
foculum cum forcipe, batillō et rutābulō, crāticulam ferream,
ahēnum, ollamque coculam. Satis oneris jam vidēbar imposuisse.
17. Cymbam prōtinus per eāsdem sūculās marī committō; id quod
difficillimum fuisset, nisi requiēssent undae. Hūc impōnō
ignipultam aucupāriam optimam, pār pistolārum cum balteō,
mulctram stanneam, igniāria, sīnum ligneum, pōculum ex albō
plumbō, item corneum; cum vestibus ac fabrīlī supellectile, quam
nōmināvī. Addō pilulārum plumbeārum sacculum ac gladiōs duo.
Ūnus hōrum falcātus erat Maurūsiī meī dominī gladius. Sōlem
videō dēclīnāre; itaque properē fūnem tractōrium ratī adjungō,
fūniculōs plūrēs in cymbam prōjiciō, jamque dēscendō cum rēmīs,
ratem ad lītus tractūrus.
18. Tria mē cōnfirmābant,—mare tranquillum; aestus placidē
allābēns; aurae quoque, quantum erat, terram versus spīrāns.
Parvam ancoram in cymbā portābam. Jam rēmigō, atque contus
animum subit. Redeō, efferō contum: dēmum lītus petō, sed
dīrēctam viam cautēs prohibēbant. Avēs multae in ratem
cōnsēdērunt, ut piscārentur commodē. Hās aegrē abigō. Mox sēnsī
mē praetervehī, ipsō marī clam trahente: inde spērābam posse mē
in fluviī alicujus ōstium dēportārī, ubi bona mea tūtius
expōnerem. Id quod ēvenit: nam rūpēs mox subeō, ubi in convallem
sinus maris intrat. 19. Sed dum rēmīs, quantum possum, medium in
flūmen cymbam dīrigō, paene alterō naufragiō cōnflīctor, rate
vadō illīsā. Dēclīvī prōtinus ratī dēlābēbantur ejus onera, nisi
properē succurrissem. Circumāctā cymbā, ligna aliquot dē rate in
interstitia ejusdem intrūdō, quasi paxillīs ēnormibus sustinēns
arcās. Hīc alligātus necessāriō commoror, ānxius sānē animī,
dōnec aestus īnsurgēns ratem allevāvit. Tum in parvum quendam
sinum dēvertō, juxtā plānitiem, cui mare dēbēbat superfundī. Eō
mox dēlātus metuēbam ancoram dējicere, nē tanta mōlēs fūnem
abrumperet, nisi aquās stāgnāre intellegerem. Tandem recēdēns
aestus in terrā firmā relinquit et cymbam et ratem.
20. Onera mea expōnere inūtile erat, nocte appropinquante. In
arbore aliquā iterum dormīre dēcrēvī; itaque suffertā ignipultā
armātus, item gladiō serrāque, per ulvās ūberrimās prōcēdō,
anquīsītūrus idōneum cubīle. Nemus haud longē videō. Ibi dēlectā
majōre quādam arbore, curvīs trānsversīsque rāmīs, gradūs prō
scālīs in cortice serrā incīdō; tum scandēns cum serrā amputō
rāmōrum quidquid sit obfutūrum, et cubandī faciō perīculum.
Macacōs videō plūrēs in arboribus, sed parvōs mītēsque.
21. Redeuntī canis occurrit, lepusculum ōre ferēns, quem ante
pedēs meōs prōjēcit. Intellēxī eum magnam partem dēvorāsse;
etenim plēnus saturque appārēbat. Sānē ego dōnum ejus nōn
contempsī, quamvīs laniātum. Accēpī; sed subit cūra, nē sōlō meō
amīcō prīver, nisi sēdulō pāscam. Magnō erat corpore, multōque
egēbat cibātū; dē quō incēpī meditārī.—Dulcem aquam juxtā
cōnspicor, in flūmen marīnum dēcurrentem. Mox frondibus
foliīsque siccīs igne factō, lepusculī reliquiās super vīvīs
prūnīs ope gladiī ac serrae torreō, gustātūque ejus quam maximē
fruor. Prīmam illam in īnsulā sōlitāriā cēnam cum voluptāte
trīstitiāque mīrē commistā meminī. Jamque cālīgābat. Ego autem
tabulam quandam reportātam clāvīs dēstināvī ad rāmōs arboris
meae, ibique lacernā obvolūtus somnō mē dabam. Ignipultam inter
rāmōs apposueram: canis jacēbat subtus. Pistolīs quoque
succingor, nē sīmia aliqua major mē incessat.
22. Et profundē equidem dormīvī, dēfessus labōribus; tamen ante
lūcem sum experrēctus: (etenim illā in regiōne aestātis ipsīus
nox proximē ante dīlūculum tenebrās obtendit:) atque ego
meditāns cōnsilia mea compōnō. Ut prīmum dīlūcēscit, dēscendō.
Ligna aliquot exacuō secūrī; tum prō sublicīs in arēnam ita
adigō, ut ratem, quamvīs crēscentibus aquīs, inhibeant. Nitrātī
pulveris cistās lacernā prōtegō, sī forte pluat. Serram,—
malleum,—clāvōs,—tabulās duās, rōbustam tenuemque,—argillam
mollem, cum vetere fūne prō stuppā,—in cymbam collocō. Aquam
mulctrā haustam sūmō mēcum, item pōculum ac pānem. Lepusculī,
quod restat, cum cane dīvidō, ipsōque in cymbam adsūmptō flūmen
ingredior, scapham nostram invīsūrus.
23. Plēnō maris aestū, tardius dēscendō flūmen; mox intrā cautēs
lītus lēgō, nē quid undārum mē incommodet. Magis magisque
admīror avium abundantiam, quā marīnārum, quā silvestrium. Inter
cautēs ac lītus grallātōriae abundābant. Ad scapham tandem
pertingō; perfrāctam inveniō, velut animō praecēperam;
crēdideram posse mē dētrīmenta ejus resarcīre. Sed vīgintī
passūs ā marī jacēbat, procellā aestūque illīus noctis longē
ēvecta; neque summā meā vī potuit movērī. Porrō, rēmōs idōneōs
neque habēbam, neque, sī habērem, adhibēre possem, onustā certē
scaphā. Aeger animī hanc relinquō, rēmigōque nāvem versus.
Cōgitāns autem statuō mālum vēlumque scaphae anquīrere, sī forte
posteā hōrum ūsus vēnerit.
24. Ad scālās nāvis accēdō. Hās natāns nōn potueram manū
attingere: etenim puppis nimium erat ēlāta. Sed astāns in cymbā,
facile eās apprehendō. Cane prīmum superpositō, alligātāque
cymbā, ipse ascendī; mox dēsideō inops cōnsiliī. Ōllam offendō
frūctuum condītōrum: cum pāne vēscor, dum cōgitō. Videō alteram
ratem nōn posse mē cōnstruere; spatium diēī nōn sufficere, sī
trabēs ipsā ex nāve sint dissecandae; lōrīcam tabulātōrum
discindere, labōriōsum fore, nec valdē ūtile. 25. Maurōrum
memineram ratēs utribus suffultās. Utrēs nōn habēbam. Arcās
aquae impenetrābilēs volēbam prō utribus adhibēre; sciēbam autem
nostrās solidō esse rōbore et astrīctā fabricā. Ūnaquaeque hārum
ligneō pessulō rudīque serā obdēbātur; cūncta comparī erant
modulō. Diē superiōre, dissectō serrā pessulō, facile aperueram
quattuor illās; īdem nunc faciō in cēterīs, atque exinānītārum
explōrō commissūrās. Artissimae vidēbantur; id gaudeō: sed
fūnibus properē in mare dēmīsī quattuor hārum, ut commissūrae
aquā intumēscerent; meam ipsīus, quae optimē fabrēfacta est,
pice ac stuppā circā operculum incēpī oblinere, perīculum
faciēns, num aquam exclūdere possem. Postquam operuī, cuneōs
tenuēs ligneōs juxtā pessulum īnferciēbam, quō astrīctissimē
conclūderem. Hanc in mare dēmīsī, fundō sūrsum sustentātam;
atque ibi religātam relīquī, ut operam meam aqua explōrāret.
26. Jam videō diem prōcēdere, metusque subitō mē incessit, nē
quis thēsaurōs meōs ē rate compīlāret, nēve bēstia corrumperet
cibum. Īnsula foret an continēns terra, culta an inculta,
ferōcibus bēstiīs īnfēsta necne,—nōndum sciēbam. Ratis autem
dīlēctissima oculīs sōlīque exposita manet, dum ego novās hīc
rēs conquīrō! Crēdēbam nōn posse mē illō ipsō diē novae ratis
onus asportāre; satius esse, redīre quam citissimē. Illud
succurrit: “Heri, quae ad vītam maximē erant necessāria, āvēxī;
hodiē, quae pondere levissima sunt, nūndinātiōne pretiōsissima,
āveham in cymbā; ut sī forte nāvis aliqua mē servābit, nē
prōrsus sim pecūniae inops.” Duo gladiōs pulchrōs ē caeruleō
chalybe inveniō; hōs avidē sūmō. In sēcrētō magistrī scrīniō
aureōs nummōs Hispānōrum (doblounōs vocant) certō sciēbam
continērī; quōs ille comportābat, nē, ventōrum vī aliquō
dēvectus, pecūniā ad reficiendam nāvem egēret. Dolābrā prōtinus
forēs scrīniī perfringō: inveniō autem nōn aurī sōlum crumēnās,
sed īnstrūmentum astrologicum, pretiōsum illud quidem, ac duo
optima hōrologia; item furcillam mēnsālem et cochlear, utrumque
ex argentō; mox duās acūs magnēticās, utramque suā in capsulā:
tertiam vīderam ipsum juxtā gubernāculum, propter ūsum
gubernandī. In mēnsulā offendō supellectilem geōgraphicam ac
scrīptōriam, cum librīs quattuor. Cūncta arripiō, et quasi vōtum
Deō concipiō, numquam, quantum in mē est, cognātōs magistrī
optimī quidquam lātūrōs damnī, sī forte in hominum gregem
restituar.
27. Dum meōs ipsīus perscrūtor loculōs, unde argentum, arculās
optimās clāvēsque avēbam, illud “sī forte” animum aurēsque meās
pertentat. Immō tōtum hunc diem quasi rhythmus quīdam “sī forte”
tinnit in auribus, dum rēmigō, dum incēdō. Jam rēs
pretiōsissimās in arculīs conclūseram, quum scaphae meminī
armāmenta. Haec facile reperiō. Mālum ejus ad terram attrahendum
dēcernō, pōne cymbam alligātum. Quamvīs properāns, temperāre
mihi nequīvī, quīn lārdī asportārem succīdiam, cum bulbōrum
majōrum marsūpiō ac capide duōbusque cultrīs. Dein, quidquid
vidēbam corbium, fiscōrum, riscōrum, quod natāre poterat,
restibus cōnstringō, et pōne trahō, in cymbā portāns mē ipsum ac
canem cum novīs thēsaurīs. Ecce autem, dum in eō sum, ut nāvem
relinquam, duae fēlēs cymbae īnsiliunt, quās quidem neque ego
neque canis aspernātur.
28. In rēmigandō, vereor nē agmen meum, pōne tractum, vadō
flūminis illīdātur; in lītus potius prōjicere volō. Dein locum
putō exquīrendum, ubi ratis mea posterō diē tūtissimē appellat:
nam sī arcae in fundō ratis aliquō afflīgerentur, maximum fore
perīculum nē cūnctae rēs disperīrent. Dīxī linguā quādam maris
prīmō illō māne mē ā scaphā intersaeptum. Hanc videō ad dextram
cautium, eōque dīrigō cursum. Corbēs, mālum scaphae, cētera,
facile in lītus sūrsum trahō; dein sinum illum maris properō
intrāre.
29. Circā quīngentōs passūs penetrābat terram, rūpe praecipitī
undique circumclūsus. Ōstium angustius erat, quia aspera saxa
utrimque exsurgēbant postium īnstar. Lītus intimum ē mollissimā
ac plānissimā erat arēnā; id quod facile perspexī, quia nōndum
altius pertinuerat aestus. Ultrā arēnam videō algās cactōsque.
Hūc certum est ratem illam crās dēdūcere. Quae quum summā
celeritāte lūstrāssem, contentīs bracchiīs domum rēmigō: nempe
domum īre, erat, ad opēs meās. Intrā cautēs mare invēnī tunc
quidem sānē tranquillum.
30. Ad coquendum prōtinus accingor, praesertim (sī crēdere
possīs) propter canem; immō, propter fēlēs item; namque ad
quidvīs, quod posset mē amāre, mīrē allectābar. Quattuor intrā
lapidēs ignem accendō. Trēs stīpitēs, īnfrā arēnae īnfīxōs,
suprā fūne colligō; inde suā catēnā suspendō ahēnum coculum.
Aquam in capide apportātam īnfundō; addō fabās, farīnam
hordeāceam, lārdī segmen cum bulbō. Māteriā ignī largius
injectā, ignipultam arripiō pārōque collem ascendere quī haud
longē aberat. Canem mēcum adsūmō, fēlēs crēdō propter fervōrem
ignis nihil nocitūrās cibō. 31. Mīlle quīngentōs passūs ad
summum aestimābam iter illud; sed quia propter rīvulum quendam
atque ūvidum solum circuīvī, longius erat aliquantō. Dēmum
ēnīsus per praecipitia, mare undique circumfūsum cōnspicor,
aliam nūllā ex regiōne terram, praeter scopulōs aliquot duāsque
pusillās īnsulās novem ferē mīllia occīdentem versus. Ūnus in
postīcō mōns mare exsuperābat; sed tamen eram in īnsulā. Hoc mē
magnopere angēbat.
32. Magnā ex parte sterilior vidēbātur īnsula, saxōsīs collibus
abundāns, nōn sine arboribus; quae quidem in cavīs locīs
dēnsābantur. Nisi numerārem fēlem quandam feram, carnivorās nōn
offenderam bēstiās; sed praeter macacōs ac sciūrōs in convalle,
leporēs et exiguōs porcillōs vīderam; avēs autem nōtās
ignōtāsque ubīque quam plūrimās. Ālitem majōrem, arborī
īnsidentem, glandibus olōrīnīs trānsverberō rediēns. Plūma ejus
rōstrumque accipitris erat, unguēs modicae, carō piscibus
foetida. Tum vērō mēmet increpābam quod jaculandī suppetiās
perderem. Ālitēs autem rapācēs, quamquam plūrimōs, nōn magnōs
illōs vīderam. Porrō ferās hujus īnsulae cōram homine plērāsque
intrepidās esse repperī. Ā collis jugō ingentēs prōspiciō
arborēs, quās aestus in flūmine resurgēns dēbeat alluere. Hae
suprā ratem erant, neque procul ab arbore in quā proximā nocte
dormīveram. Subter hās statuō ratem attrahere, succēdente aestū.
Sed properē reversus, ignem exstīnctum inveniō, cibum nōn male
coctum. Fēlēs, valdē famēlicae, magnā vōce querēbantur. Hās et
canem largiter pāscō; et mēcum statuō, plūrēs etiam mē fabās, sī
possim, nāve extractūrum.
33. At ferae vīsiō fēlis mē commōverat aliquantum. Verēbar nē
majōrēs ejusmodī bēstiae hīc dēgerent, ut pardus, ut panthēra,
quae arborēs facile ēscendunt. Circumvallāre mē certus sum.
Ūtēnsilibus arreptīs fabrīlibus cum māteriā ac fūne, petō
arborem meam; ubi, incīsūrīs secūrī impressīs, pālōs īnfīgō,
brevēs tabulās suprā dēstinō, tum quattuor dēsuper pālīs contrā
ictūs īnfernōs corrōborō. Quippe intellēxī fēlem quamcumque ab
ipsā stirpe arboris tamquam incurrere sūrsum; et sī quid
praeruptē ēmineat, arcērī. Restim autem quasi in ānulōs duōs
sīve āmenta complicō, quem rāmīs alligātum, ipse possim
prehendere ascendēns. Tālī tum podiō arborem, ut poteram,
praetexuī: posteā cōnfirmāvī, plēniōre adjūtus supellectile. 34.
Jam videō noctem aestumque approperāre. Sublicīs ēvulsīs, pōne
cymbam trahō ratem, appōnōque sub arbore ingentī incolumem; ubi
latēre posse crēdēns, sublicīs iterum dēpangō. Deonerātā cymbā,
compōnō rēs omnēs accūrātē. Tum, crāstinīs cōnsiliīs aestuāns,
tamen somnō celeriter corripior, ālātīs blattīs atque
vespertīliōnibus contemptīs.
35. Ēvigilō ante dīlūculum. Dēproperō ad cymbam dētrūdōque in
fluvium; canis quasi suō jūre īnsilit. Subter stēllīs rēmigō,
adversō aestū. In nāvem invādō, etiam ante sōlem ortum; sed
dīlūcēscēbat. Īnspiciō arcam meam; optimē aquam exclūserat.
Cēterās item ē marī subtractās stuppā ac pice pariter ac meam
ipsīus conclūdō. Omnia fūnibus contentissimīs astringō. Mox
quattuor sufficere videntur; immō sīc tūtius fore ad prīmum
experīmentum. Hīs in mare dēlātīs, et firmissimē cōnstrictīs
superpōnō dōlium pulveris nitrātī, alterum pānis, mox tōtum
fabrī repositōrium. Adjungō sēriam oleī, ōllam picis, arma
missilia aliquot, aliās rēs minōrēs. Vēla quotquot invēnī, quae
supervacānea portābāmus, cum scaphae vēlō, collocāvī suprā;
superque hīs rūrsus carbasum quendam pice liquidā oblitum.
Tantum onus facillimē vidēbantur arcae tolerāre.
36. Postquam restibus omnia cōnsolidāvī, paulō ante merīdiem,
strēnuō nīsū ratem ad lītus trahō, paene īnfimō in aestūs
recessū. Sed inter postēs saxeōs in sinum illum prōcēdō, neque
in flūmen adversum volō mē committere. Mare intrā mox
quiētissimum inveniō, et quasi in stāgnō religō ratem. Maximē
gāvīsus, prōjiciō mē sub rūpe et paulisper sub umbrā requiēscō:
dein cibō recreātus, ad operam redeō. 37. Quidquid erat in rate,
in algōsum siccae arēnae acervum expōnō; sed labōriōsē, propter
humilēs aquās. Videō mare adhūc tranquillum; crās posse coorīrī
procellās. Spēs et cupiditās, quamvīs lassō, dedit vīrēs. Cum
carbasō illō (sī forte sit ūsuī) atque cūnctīs fūnibus retrahō
ratem ad nāvem. Quīntam illam properē adjungō arcam, et aliquot
rēs ponderōsās impōnō; inter quās hīc nōmināre libet molam
ferrāmentīs acuendīs, glandium majōrum cadulōs duo: in cymbā
autem meās vestēs, et pulveris nitrātī aliquantum. Cūncta
dēportō intrā postēs marīnōs incolumia paulō ante tenebrās.
Valdē dēfessus inde redībam: sed aestus cymbam subvēxit sine meā
vī. Vix poteram cēnāre; igitur pāstō cane fēlibusque, somnō mē
commīsī.
CAPUT (II.) SECUNDUM.
38. Trium diērum rēs gestās nārrāvī singillātim. Īmō in corde
meō īnscrīptae sunt, quasi hesternae essent. In iīs quae
sequuntur, saepius accidet, ut rem probē nōverim, diem meminerim
parum; nec lēctōrī jūcundum foret, ut rēs, sī possem, diāriī
mōre ēnārrārem. Dehinc, quae ex nāve īnsuper āvēxī, summātim
potius memorābō. 39. Quārtō māne dormīvī post lūcem. Jejūnus,
vēscor avidē: etenim in ahēnō cibus aliquot diērum mihi meīsque
restābat. Sed quasi nervīs succīsīs, languēbat animus
fastīdiēbatque suōs successūs. “Cūr labōrō?” inquiēbam “cūr-ve
juvat mē vīvere, sōlitārium, moribundum? Quid prōsunt nāvis
spolia, nisi ut aliquot diēs vītam extraham?” Tum addidī clārā
vōce: Nisi forte! Nisi forte! Mox intellegō ventum ā marī flāre,
aestum violentius īnsurgere, in ōstiō perīculōsum forsitan
cymbae fore. Cymbulam autem illam majōris quam cūncta quae in
nāve restābant aestimābam. 40. Tum sī ad nāvem ratem ē portū meō
trāxissem—etenim illum maris sinum postibus mūnītum jam Portum
Meum appellābam—quis spondēret, quīn naufragium ipsō in flūmine
paterer rediēns? Nūbēs porrō volitāre animadvertī; imber nē
caderet, melius tegī, quae exposita relīqueram in portū. Etenim
cava plūra illā in rūpe cognōveram. Illūc igitur pedibus
cōnfestim īre dēcernō. 41. Rūpēs ad laevam prīmō rubra erat,
nisi ubi algā obtegerētur; ipsō in portū alba; ulterius praeceps
ac caerula: omnis autem ē saxō (ut crēdidī) calcāriō. Portus
cavīs locīs, immō cavernīs abundābat, quārum in aliquam possem
sine magnō labōre eās rēs recondere, quās pluvia corrumperet
potissimum. Per algās cactōsque ēnīsus, hūc reposuī lectum
vestēsque omnēs, item pānem, ignipultās ac nitrātum pulverem,
carbasō illō piceātō contēcta. Rēs fabrīlēs et cētera graviōra
vēlīs obtēxī.
42. Jam corporis illuviēs mē vexat; nam per trēs labōriōsissimōs
diēs ac duās noctēs iīsdem in vestīmentīs illōtus mānseram.
Discingor natātūrus. Plēnō ferē aestū quasi lacus maris
clārissimus cōram redundābat. Cadēbat pluvia tenuis, sed inter
nūbēs radiābat jubar; mox appārēbat arcus caelestis. Mīrē ille
vīsus stringit mulcetque animum meum. 43. Atquī canis in aquam
mē īnsequitur et mēcum vult lūdere. Nostrātium canum ille
fortasse Grāiō Hībernōrum canī simillimus erat, Molossō
domesticō gracilior et vēlōcior, glabrō item corpore, ut
calōribus nātō. Probē natābat, sed digitātus erat, nōn palmipēs (
quod appellant); id est, digitīs nōn erat pellītīs; atque ego
vēlōcitāte natandī facile eum superābam. Itaque hunc dum ēlūdō,
mē recreō. Ut ex aquā ēgressus sum, is crūra pedēsque meōs tam
amanter lambit, atque tam gestit mē recuperāsse, ut nequīverim
mē continēre. In effūsum flētum solvor, velut ōlim in pueritiā,
sentiōque cor exonerārī. Vestēs mūtāvī: immundās in aquā marīnā
sub majōribus lapillīs dēmergō: tum ēgredior, īnsulam
explōrātūrus. 44. Scandō ē portū per ardua. Inde videō illum
collem, quō anteā ēnīsus sum, hōc ā latere ascēnsū facillimum.
Culmen rūpium plānitiēs erat sīve campus calcārius, dēlicātīs
vestītus herbīs. Hae recentī pluviā ita erant recreātae, ut nova
veteribus admixta folia flōrum praetulerint speciem, ubi rubor
vel purpura cum novō virōre contendēbant. Leporēs sīve cunīculī
suīs ē latibulīs ēgredientēs audentius mē aspexēre, quōs nē
īnsequerētur, aegrē repressī canem.
45. Mox in scopulōsa locō ēvādō, et caprōs discernō ferōs
procul; antilopās potius dīxerim. Pōne saxa īnserpō, quamquam
minimē fugācēs erant. Glandibus olōrīnīs tubum sufferciō; dein
igne ēmissō occīdō capram vulnerōque haedum jūxtā. Canis
intercurrēns haedum prehēnsā pelle attinet, dum assequor. Crūre
vulnerātam posteriōre inveniō; poterat tamen incēdere. Mātrem
voluī reportāre ad flūmen vallemque meam; sed fateor, adhūc eram
tam dēlicātus, ut nōluerim recentem vestītum sanguine
commaculāre. Sūdāriō ē sinū vestis extractō, argillāque ūdā in
vulnus compressā, cōnstrīnxī firmiter; tum grāmine sanguinem
omnem abstersī. 46. Voluī eam in cervīcibus portāre; sed quandō
cōnor, id vērō meās vīrēs exsuperat. Super glāreōsam humum
aegerrimē cornibus eam trahō, in grāmine facilius. Haedī
cornibus fūniculō circumdatō, hanc dūcō mēcum simul; id quod,
dum ignipultam portō, paene nimium erat; igitur saepius cōnsēdī.
Via autem et dēclīvis erat, nec longa, circā alterum jugī latus;
itaque tandem pervēnī. 47. Prōtinus in ūdō linteō crūs haedī
astringō; et, nē longus sim, tantā cūrā foveō pāscōque (nam
grandiuscula erat) ut mānsuētissima ēvāserit. In arēnā, juxtā
ratem prīmam, sub dēnsīs umbrīs, pēlvem excavō; in quam, aquā
sēmisalsā replētam, recondō capram, ut ōtiōsius carnī coquendae
dem operam. Canem appropinquāre vetuī; pāscō autem līberāliter
et hunc et fēlēs: avēs tamen metuō, nē carnis sint cupidae.
48. Dum strēnuē mē exercēbam, vix sentiēbam miseriās meās: sed
simul ac lassitūdō abrumperet operam, nisi somnō corriperer,
mēns coepit agitārī: id quod saepius mihi ēvēnit. Meās egomet
cōgitātiōnēs nequībam tolerāre, et variīs quasi ventīs hūc illūc
ferēbar. In dēspērātissimā conditiōne mē vidēbam, extrā nāvium
Eurōpaeārum cursum. Frāctō animō, lūgēns, interdum lacrimāns,
diffīsus Deō, dēcrēta ejus conquerēns; rūrsus ipse mēmet
objūrgābam, sōlābar, hortābar, cōnfirmābam, maximē gāvīsus quod
tot rēs ē nāve congessissem. 49. Itaque per id tempus, quoniam
apud nēminem potuī vicem miserārī meam, aperuī capsam
scrīptōriam, ex quā chartam, calamōs, ātrāmentum, prōtulī,
incipiōque angōrēs meōs argūmentandō effundere, quasi per
sermōnem. Mox tālem altercātiōnem in tabulās (ut ita dīcam)
acceptī impēnsīque referō, quās lēctōris oculīs nunc subjicere
libet.
MALA MEA. LEVĀMENTA MALŌRUM.
1. In īnsulā sōlitāriā sum 1. At nōn es dēmersus, sīcut
prōjectus. cēterī.
2. Ego ūnus ē sodālibus 2. At tibi ūnī restat spēs
ēnecor aegrimōniā. aliqua effugiī.
3. Exsulō ē societāte 3. At nōn servīs hominibus
hominum. scelestīs.
4. Vī bēstiārum sum plānē 4. At nōn in belluōsam Āfricam
obnoxius. prōjectus.
5. Labōriōsissimē vīctum 5. At magnam tū habēs ex nāve opem.
quotīdiānum quaerō.
6. Serviō hīc servitūtem 6. At aliōs tū in servitūtem nōn
perpetuam. redigis.
7. Nisi prius sōlitāriē 7. At nōn tua magis quam parentum
moriar, ad sōlitāriam senectūs erit sōlitāria.
senectūtem reservor.
50. Profectō ultima illa nimis mē pupugēre. Quae prō levāmentīs
scrīpsī, vulnus animī recrūdēscere fēcērunt. “Peccāvī,” inquam:
“meritam poenam tolerābō virīliter: fortasse ipsa poena aliquid
tandem bonī afferet.” Tum cito sēdāta est omnis mea perturbātiō.
Ego autem haec atque tālia reputāns, admīror, quanta sit vīs vel
incertae obscūraeque religiōnis, sī modo rēctā intendātur viā.
Illud fortasse et sī forte plūris est, quam quis putāverit; quia
saepius indicium est animī per tenebrās, lūcem versus,
ēnītentis. Id autem ipsum est virtūs: nam sapientissimus quisque
nostrum in suā tamen versātur cālīgine, semperque ēluctātur
plēniōrem versus lūcem. Itaque iterum ēvāsī strēnuus. 51. Tum
canī fēlibusque haedum conciliāre studeō. Omnēs paxillīs dēpangō
vīcīnīs; ūnīcuique suum largior cibātum; ūnumquemque suā vice
dēmulceō. Ex cōnsuētūdine spērō familiāritātem, ex meā cāritāte
cāritātem mūtuam. Posteā ad portum cane comitante reversus,
aliās explōrō cavernās, plūrēsque rēs melius ōrdinō. 52.
Tredecim diēs in terrā dēgēbam, necdum nāvis ēvānuerat. Illam
ūndeciēs (crēdō) ascendī. Quantumvīs coacervāveram, plūs tamen
concupīscēbam; et dum nāvis cōnsistēbat, inter eam portumque
meum ācerrimum sustentō ratis commercium. Rēs aliquot, quās
āvēxī, libet hīc memorāre: Incūdem artillātōris, quam aegerrimē
āmōlītus sum; virgās vectēsque ferreōs; pēnsilem lectum cum
lōdīcibus; supparum antīcum ē subsidiāriīs: lacernās plūrēs:
piscātōriam supellectilem novam atque amplam. Porrō ē rē
jaculātōriā magnōs forcipēs follēsque, malleum rōbustissimum,
pēlvēs ferreās ad plumbum liquefaciendum, batillum grande. Tum
omnēs ignipultās, bonās malās, asportō; item alterum pār
pistolārum. Dēmum fabrīlem mēnsam, retināculō cochleātō
īnstrūctam, multō cum labōre per tollēnōnem dēmittō, laetusque
comperiō hanc per sē natāre. Inter minōrēs rēs memorō lībram cum
lancibus ahēneīs, sīve trutinam oportet appellāre, quam in
scrīniō magistrī offendī. Ille propter medicās, crēdō, ūsūs
habēbat; nam magister nautīs prō medicō erat. Ego hanc, velut
pecūniās, idcircō asservāvī, sīquandō prō nummīs valēret.
Ingentem plumbī convolūtī lāminam, quae nimia posset esse,
secūrī malleōque discissam particulātim asportāvī; etiam magnum
pilulārum plumbeārum vim, plūrēs rudentēs, fūnēs, ferreōs hāmōs,
clāvōs, pessulōs, cōnfībulās, ānulōs. Cannōnās suā ex sēde nōn
eram dēturbātūrus. Posteā magnum trīticī dōlium laetus inveniō,
sēriam optimī adōris, saccharī cadum majōrem, vīnī ārdentis
amphorās trēs; porrō cultrōs furcillāsque mēnsālēs, grandem
forficem, trēs novāculās, quattuor nautārum gladiōs sīve sīcās.
53. Nē forte mīrētur lēctor, quārē tantam bellicī terrōris vim
in mercātōriā nāve vēxerīmus, nātūram illīus commerciī cūrātius
dēmōnstrābō. Hominēs barbarōs ē Guineā erāmus in servitūtem
reportātūrī; quem ad ūsum et ipsa nāvis et omnis ejus dispositiō
cēterīs erat valdē dīversa. Grandiuscula erat nāvis, nāvālēs
sociī sexdecim. Cannōnās habēbat quīnque,—ūnam ā tergō,—nē forte
aut cum praedōnibus aut cum nigrītīs foret cōnflīgendum; nēve,
propter subitum aliquod in Eurōpā bellum, Lūsitāniā implicātā,
nōs tamquam Lūsitānī lacesserēmur. Ignipultae quoque inerant
plūrēs, pars vēnandō, alia pars pugnae apta. Simul pulveris
nitrātī plumbīque rotundātī vim magnam vehēbāmus, atque adeō
hominem ūnum tōtī reī jaculātōriae praefectum: Artillātor
appellābātur. Hārum rērum impēnsā valdē minuitur negōtiātōribus
lucrum, nisi quod hōc in commerciō merx quae exportātur
vīlissima est; quae reportātur, pretiōsissima.
54. Aliquot fabās prīmā in rate asportāvī. Quamquam sciēbam
magnam hujus cibī vim nāvī fuisse impositam, sed īnfrā in alveō,
crēdidī marīnā aquā corruptam esse. Nihilōminus dēscendō. Puppim
versus omnia sicca erant; in īnferiōre parte aqua stāgnābat. Sed
nōn mē illud repellit. Īnfrā nūdus, per aquam incēdō, quae genū
attingēbat, scrūtorque mercēs palpandō: tandem saccōs inveniō
fabīs plēnōs. Ūnum hōrum placēbat āvehere, sed quandō cōnor,
nequeō ad tabulāta extollere. Rē dēlīberātā, nōn operae pretium
vidētur dē cibō madidō labōrem pendere; nam asservārī posse quis
spoponderit? 55. Mox rēs dūrās acūtāsque sub pedibus sentiō;
ipsa erant ferrāmenta, quae inter mercēs nostrās imperāveram.
Pālae, plānē nostrātium īnstar, profectō nōn inerant; tantum
ligōnēs, furcillātaeque marrae, praeter sarcula ac dolābrās.
Deinde in secūrēs incidō. Tālēs rēs sub aquā dījūdicāre, paulum
difficile erat. Num operae esset pretium auferre,—dubitābam.
Tandem aliquot cujusque generis assūmō, praesertim capita
secūrium ac ligōnum. 56. Posteā fēlīcior eram. Nam in conclāvī
quōdam, quod coquī nostrī erat proprium, quīnque offendī corbēs,
fabārum plēnās, apprīmē siccārum. Hās cūrātius repōnō āvehendās,
et aliam post aliam cūnctās dēmum ad terram dēportō salvās. 57.
Porrō dum mēnsam fabrīlem āmovēbam, quae suprā erat, nōn in
alveō, pōne in angulō fascēs quōsdam mercium retēxī. Hōs aperiō.
Intus erant versicolōrēs vestēs, quās propter Āfrōrum commercium
imperāveram. Avidē corripiō, sed nesciēbam quārē. Posteā
numerāvī, invēnīque sexāgintā. Cēterae, ut opīnor, fuerant in
alveō.
58. Duodecimō māne, ut rēmigō ex portū ratem pōne trahēns,
flūctus asperior aliquantum aquae in cymbam immīsit. Exhaurīre
simul atque rēmigāre nōn poteram: sī rēmōs inhibērem, verēbar nē
dēflexa cursū cymba latus undīs objiceret. In portum, ut tūtius,
statim redeō: ibi rōborandam suscipiō cymbam. Altiōrem faciō
prōram, additīs tabulīs, quae, ferreīs virgīs firmātae,
aliquantum asperginis possint rejicere. Nōn longī labōris erat
illud; sed nimius ventus mē terrēbat, igitur reliquum diem
scaphae addīxī. 59. Illud cōnsīderāveram. Naufragium recente
lūnā passī erāmus ipsīs in Kalendīs Septembribus. Ad plēnilūnium
iterum intumēscente Ōceanō posse crēdēbam sublevārī scapham;
grande mōmentum, servārētur-ne an prōrsus cōnfringerētur. Ex
arcīs meīs ūnam dēligō, aquae (sīquā alia) impenetrābilem.
Quidquid in scaphā īnfirmum vidētur, summā meā arte reficiō, seu
stuppā ac pice, seu argillā vitreāriā opus sit. Simul ac aestus
recesserat, ancoram quam longissimē per arēnās mare versus
trahō, suō ancorālī artius scaphae colligātam. Dentem ancorae
firmiter dēfīgō, quoad possum. Ipsō in ancorālī, circā septem
pedēs ab ancorā, fūnem brevem nōdō astrictissimō implicō; mox
hūc dēportātam arcam eōdem fūne connectō. 60. Illud ēvenit, quod
spērāveram. Arca, aestū īnsurgente sublevāta, simul ut ad
scapham aqua pertingēbat, (nam ego cum spē metūque cūncta
notābam) incēpit scapham attrahere. Tum prō cūpā[B] natante arca
mihi erat. Cōnfestim dēcurrō ad cymbam. Per aestum rēmigō, ubi
propter altitūdinem aquae flūctus nōn sē frangēbat; et ut prīmum
scapham assequor, eam remulcō inhibēns, solvō ancorāle; nam
ancoram extrahere, nimiī id fuisset temporis. Mox, ovāns et
praegestiēns, scapham in portum dēdūcō incolumem. Haec in
duodecimō erant diē. 61. Māne īnsequente, quum speculor, sentiō
marī male crēdī: tamen quāsdam etiam rēs voluī ēripere, quamquam
ratī nōn cōnfīdēbam. Scālās nāvis ac tollēnōnem ad ultimum
relīqueram. Optimās habēbat forēs diaeta[C] prīncipālis: hās
concupīvī, quia bonā erant fabricā. Cardinēs facile āvellō:
forēs reste firmiter colligō. Dein sūculās[D] cum trochleīs[E]
assūmpsī; ipsīus porrō tollēnōnis ferrāmenta omnia: sed scapum
rōstrumque ejus, quae lignea erant, trahenda per aquās
dēstināvī, cum scālīs et foribus. Ferreum onus, ūnō homine nōn
gravius, in cymbā dēcernō asportāre.
62. Impigrē rediī, sed aestus in hōrās magis tumēscēbat. Tunc
quum maximē intrābam portūs ōstium, agmen pōne tractum adeō
disjectābat cymbam, ut ego perterritus fūnēs necessāriō
absolverim, nē dēmergerer. Incolumis egomet postēs illōs
praetereō, laetus quod nīl mihi cymbaeque accidisset, praeter
asperginem profūsam. 63. Ventus etiam atque etiam incrūdēscēbat:
post trēs hōrās violenta flābat procella, quae tōtam per noctem
furēbat. Māne, ut prōspexī, ēvānuerat nāvis.
CAPUT (III.) TERTIUM.
64. Equidem ut vacuum aspectābam mare, neque lacrimātus sum
neque gemuī, nē agitābar quidem animō. Sed tenerum quendam
sentiēbam affectum, tamquam sī fessā aetāte parēns, cujus magnīs
fruimur beneficiīs, lēgitimē ac necessāriō dēcessisset. Immō nōn
tam nāvis quam egomet vidēbar obiisse mortem. Ab hominibus
abscindor, novō sum in orbe rērum, astō tamquam in aeternitātis
sōlitūdine. Ignōtus mē circumambit Deus, cujus sentiō tum
misericordiam tum sevēritātem, mē ipsum culpāns sed nōn amārē,
nec sine modō. Nōn in genua prōcumbō; nōn precēs, nōn vōta
concipiō; grātēs nōn effundō, nec paenitentiam; tamen caeca
quaedam, ut opīnor, mē penetrābat venerātiō. Certē eram et
tranquillissimus, et quasi religiōsē dēfīxus. 65. Ex hōc statū
mē expergēfacit canis, amanter blandiēns. “Āh! quam vellem
possēs colloquī,” inquam clārē; et amōre ergā canem
haediculamque meam atque ipsās fēlēs valdē pertentor. Prope
paenitet mē, quod capram mātrem occīdī. Quoniam brūta animālia,
sī modo reciprocāre amōrem possint, commūnem habent nōbīs
sociālemque nātūram, nōlō vītam ēripere temerē. Haec cōgitāns,
īnsuper meminī, parcere nitrātō pulverī quam sit bonum, pondus
caprae quam fuerit molestum. Paulō post quaerēbam, cūr, sī
vīctum terra subjicit, mālim ferārum mōre raptās vītās praedārī.
Illa sānē quaestiō profundius in pectus dēscendit, postquam
ūbertātem īnsulae plēnius compertam habuī. 66. Sed exsultō, et
pāstīs animālibus, dē fabīs meīs satagō, quārum aliquās aquā
coctās velim, prō canis cibātū. Posteā hās coquēbam cum carnis
frustīs, cum sēbō, lārdō, dēmum piscibus vel oleō; faciēbamque
massās quadrātās: tum sī aliunde nihil foret in promptū, hinc et
canem et fēlēs pāscēbam. Semper dēnique hōc modō pauxillulum
carnis aut piscium prō condīmentō adjungēbam fabīs, farīnae vel
rādīcibus.
67. Posterō diē, caelō serēnō et marī tranquillō, ligna
tollēnōnis et diaetae forēs ējecta sunt in lītore; cum minōre
dētrīmentō quam quis exspectāverit. Hās rēs, ut prīmum possum,
citrā vim undārum trahō; dēnique in cavernās illās, dē quibus
dīxī, dēpōnō, et quandō ab aliīs operibus vacō, restituō
tollēnōnis ferrāmenta. Posteā hunc ad nāvāle meum cōnstituī,
propter ūsūs scaphae. 68. Sed dē domiciliō meō multa erant
dēcernenda. Cavernās in rūpe quō lātius explōrāveram, magis
admīror. Ultrā numerum vidēbantur. Aliae patēbant, sine externō
pariete, tamquam porticus aut ambulācrum; aliae angustā jānuā,
intus camerātae, jūnctae sunt item internīs ōstiīs, ita ut tōta
rūpēs velut spongia esse posset. 69. Contemplāns crēdidī, hās
marī esse excavātās: nam sub pedibus pavīmentum erat saxeum,
molliter tamquam flūctibus rotundātum, et quasi per lātissimōs
gradūs ascendēns. Omnia mea possem hīc optimā cum disciplīnā
dispōnere; sed dē cubiculō erat praecipuē cōgitandum; nec
libēbat arborem meam prius relinquere, quam mūnītius quiddam
reperīrem. 70. Illud animadvertī,—nihil saxōrum praeter lītus
jacēre, quod ā rūpe cecidisset; et quidem ubi gelū est ignōtum,
rārior esse dēbet tālis rūpium lābēs. Porrō pavīmenta cavernārum
parcā tantum arēnā vestiēbantur, tamquam ventō illātā. Lacūnāria
ferē camerāta erant, hīc atque hīc quasi stīriārum massīs
distīncta. Aquās per rūpem stillantēs crēdiderim saxō saturātās
fuisse. 71. Lītus externum, propius undās, algārum erat ferāx;
internum, ultrā summōs aestūs, aliā quādam algā et cactīs
aliīsque spīnōsīs fruticibus opplēbātur. Plūrēs hōrum in decem
pedēs surgēbant, aliquot in quīndecim. Ex hīs silva plūrima et
quasi umbrāculum ante cavernās praetexēbātur, nē quis ē marī vel
ā rūpe oppositā facile intrō perspiceret. Ego autem, arreptā
secūrī, continuam sub rūpe aperiēbam sēmitam, succīsīs cactīs
cēterīsque, quidquid nimium obstāret. Jamque velut in meam
vīllam mē recondō. 72. Ē cavernīs duās praesertim dēnotāvī, ūnam
prō cubiculō, alteram prō penāriā. Utraque internum habēbat
ōstium, per quod aura flābat salūbris. Sēnseram autem, et apud
Maurōs et in Brazīliā, quantum nox frīgidula corpus fervōribus
adustum fovēret atque recreāret; et sī in magicā hāc horrendāque
īnsulā (sīc eam quandōque vacuīs oculīs contemplābar) per summōs
calōrēs habitandum mihi foret, tāle cubiculum magnī aestimābam.
Opera quaedam hīc meditābar, sī hūc mea omnia congererem;
propter quod cōnsultō opus erat. 73. Marī seu terrā, ipsam
ratem, sīve bona mea ex rate, dēdūcerem, aut perīculōsum aut
labōriōsum fore opīnābar. Mox subit haedī cūra, cui neque
pābulum hōc in locō habēbam neque aquam dulcem. Mihimet profectō
aquam imprīmīs anquīrere opus erat: sed nōn diū hujus reī
inopiam queror. 74. Etenim postquam per spīnās fruticētī longius
patefēcī viam, et dulcem aquam et nāvāle scaphae idōneum
inveniō. Post quīngentōs amplius pedēs abrupta humus erat, alveō
marīnō intus penetrante, tamquam ōstiō rīvulī. Intellegō alveum
hunc, quasi flūmen submarīnum, ad Postēs Saxeōs continuārī;
intus autem nāvāle, mihi satis profundum, etiam in recessū
aestūs praebērī. 75. Hunc in alveum rīvus ē terrā praeceps
dēcurrēbat. Spatium autem praetereundī inter rūpem alveumque
satis lātum patēbat, succīsīs modo fruticibus. Jam tollēnōnem
mente dēstinō in margine ērigendum: sed redeō contentus in
vallem, dē ōrdinātiōne bonōrum meōrum meditāns. 76. Omnia dē
prīmā illā rate dētrahō dispōnōque subter quādam arbore, cum
ipsā ratis māteriē. Latēre volēbam, sī forte quis advenīret.
Plūrimās caedō virgās, quae facillimē ūdō in solō possint
frondēscere, hāsque ita dēfīgō, ut quam maximē, quidquid sit
intus, obtegant. Hūc dēdūcō haedum, velut suum in praesaepe.
Cistās quae pecūniam, quae astrologicam supellectilem, quae
pulverem nitrātum continēbant, hās et capsās scrīptōriās
aliāsque rēs minōrēs, singulātim ad cavernās asportāvī: posteā
culīnae īnstrūmentum.
77. Post aliquot diēs, hīs rēbus ōrdinātīs, caelō serēnō, cēnseō
dēambulandum. Caput īnfulā dēnsā, Turcārum mōre, obvolvor; quod
quidem in Brazīliā faciēbam. Balteō pistolīsque succingor.
Grandem cultrum plicātilem sūmō ac pēram; dein convallem ascendō
juxtā rīpam flūminis. Novā in regiōne omnia nōn possum lēctōris
animō subjicere, quae meīs occurrēbant oculīs; sed plūra cōnābor
paulātim expedīre. 78. Avium versicolōrum tanta erat multitūdō,
ut nisi in Brazīliā praereptā mihi esset admīrātiō, tunc
obstupēscerem. Hīc autem mē praesertim alliciēbat pulcherrima
illa avicula, quam in Occidentālibus īnsulīs Anglī aviculam
bombilantem appellant. Plūra quidem hujus generis passim
volitābant, item mīra pāpiliōnum varietās. 79. Immō, nōn modo
alia prōrsus arborum, fruticum, grāminum, foliōrum genera
appārēbant, nostrīs hominibus ignōtū, vērum etiam ferē omnis
arbor reptātōriīs fruticibus, vītium aut hederārum ad īnstar,
vestiēbātur; atque adeō, obruēbantur plūrimae. Ē tantā varietāte
vix quidquam prīmō poteram agnōscere: cēterum imprīmīs anquīrō
esculentās rādīcēs atque ignis alimentum. 80. Quidquid juncōrum
obviam vēnit vel cannārum, medullam explōrāvī, anne idōneum
praebēret fōmitem. Tria dēmum genera in pēram sēlēcta condidī,
quae experīmentō probārem. Āridās sīve lignī sīve lignōsōrum
foliōrum reliquiās celerrimā flammā ārsūrās crēdēbam. Tālis
māteriae plūrēs asportāvī pugillōs. Rubōs quoque notāvī dūmōsque
āridōs, ex quibus immēnsa cōpia cremandō sufficerētur. 81. Mox
fruticem videō, quī piper gignit; sed magis gaudēbam, quod
dioscōreās ēsculentās invēnī multās. Duo hārum genera optima prō
certō agnōveram,—quae ālāta appellātur, et quae globōsa.
Ulterius perscrūtāns, adeō abundāre intellegō hās rādīcēs, ut,
sī cōnservārī possint, cibus semper futūrus sit in promptū. Jam
cinchōnam videō arborem, colligōque rāmulōs plūrēs. Nē longus
sim, satis sit nārrāre, mē circā hōs locōs posteā invēnisse
medicās quāsdam herbās, quās in Brazīliā didiceram, et aliās
quās prō condīmentīs cibōrum aestimābam. 82. Acclīvitās vallis
augēscēbat. Vix quattuor mīllia passuum aestus marīnus in terram
penetrat; sed modicus rīvus plūrēsque rīvulī dēscendēbant per
plantās et arbusculās. Propius ad collēs dēnsantur generum
dīversōrum arborēs, grandēs aliquot. Nova simul atque ārida
folia in eādem cōnsistēbant arbore, id quod colōrēs pulcherrimōs
contendēbat: immō, exoriēbantur frūctuum germina ipsō ē rāmō,
unde pendēbant frūctūs putrēscentēs. 83. Quīnque vel sex mīllia
continuāvī iter, semper ascendēns convallem. Ēn vērō, hīc locī
seges illa pretiōsissimā blandītur oculīs, zēa virōre et aurō
fulgēns. Plēnē mātūram crēdidī. Humī jacēbant grāna plūrima et
siliquae. Pigēbat mē, quod major mihi pēra nōn erat in promptū.
Quantum potuī, īnferciēbam, jamque prō certō habēbam cibum mihi
numquam dēfore. Tandem collēs sinistrī sē dēmīsēre; atque alia
vallis, lātior atque amoenissima, quasi hortōs viridissimōs in
sinū suō retegit. In fronte mihi assurgēbant juga altiōra,
montēs paene dīcerem, spissīs vestīta herbīs, ex quibus undique
stillābant rīvulī perennēs. Arborēs frūctificās admīror, inter
quās dispiciēns agnōscō citrōs, aureās mālōs,[F] et Assyriās
mālōs, quās līmōnās appellāmus. Sānē jūcundissimus erat rūris
aspectus, mēque sēnsī esse opulentum lātifundiōrum dominum.
Utramque vallem mihi tamquam proprium prōtinus asserō, nōminōque
priōrem convallem meam, vel Convallem Flūminis, alteram Hortōs
meōs.
84. Multum mē alliciēbat hortōrum amoenitās, cōpia arborum et
dulcis aquae, dēfēnsiōque montium. Dēlīberābam dē commigrandō
illūc, nisi quod nōllem maris prōspectum āmittere, sī nāvis
venīret: immō, prōrsus nōluī cymbae scaphaeque ūsūs renūntiāre:
necnōn per pluviālēs hōrās nihil cum cavernīs meīs vidēbātur
contendere. Etenim hāc in regiōne caelī liquēbat mihi dīrissimās
aliquandō esse expectandās procellās, quae tentōria ac domicilia
perverterent; tālī in tempestāte nīl cavernīs esse comparandum.
Pigēbat mē vidēre frūctūs plūrimōs et optimōs humī prōstrātōs et
aquā putrēscentēs. Arborēs passim vim ventī prōdēbant. Sine
dubiō autumnālēs procellae tantās fēcerant ruīnās. Sērius ego
hōs in locōs prōcesseram, messe frūctuum praeteritā. Attamen hōc
sub astrō tam vegeta est vīs terrae genitālis, ut novī frūctūs
appārērent, quī mox possent mātūrēscere. Plūrēs hōrum concupīvī,
et dē modō convehendī meditābar.
85. Rediī ad cavernās alacer animī, cūrārum oblītus. Pēram
opplēveram illīs rēbus quās memorāvī; loculōs autem vestium
arōmatīs, gummīne et citreīs mālīs aliquot. Prōtinus novōs
thēsaurōs cūrātē dīgerō. Dēnique ā cavernīs in arborem meam
propter noctem retrō cēdere, paulō labōriōsius vidētur.
86. Māne quum expergīscor, sentiō diērum mē āmīsisse
computātiōnem. Nē prōrsus fierem barbarus, ad disciplīnam
puerīlem mē redūxī. Diēs incipiō in digitīs numerāre. Quid
ūnōquōque diē fēcerim, ego mihimet recitō; inde comperiō, quīnam
sit hodiernus diēs. Tum volō mathēmaticus ratiōnēs retractāre.
Dīxī mē quattuor librōs ē nāvī āvēxisse. Ūnus erat precum
sacrārum libellus, secundum normās Papālēs: alterum erat dē
Geōgraphiā: tertium nihil habēbat nisi numerōs ad ūsum nāvigandī
dīgestōs: quārtus ipsam nautārum mathēmaticam tractābat. Hanc
perlegō libenter. Quippe nōn sōlum sōlitūdine animum āvertit,
sed absolūtius quiddam et sublīmius subjēcit cōgitantī, nē
semper dē meīs tantummodo cūrīs satagerem.
87. Quaerere potest lēctor, quī factum sit, ut ego, patre invītō
nāvigāns, nauticam mathēmaticam ēdidicerim. Vidēlicet, admodum
juvenis Londinium petiī, nāvem anquīsītūrus, in quā peregrē
īrem. Magna mihi tunc illa fēlīcitās vidēbātur, quod hūmānissimō
cuidam virō, nāvis magistrō, incidī, in Guineam nāvigātūrō. Is
mē clēmentissimē exceptum, prō suō sodāle habuit; persuāsitque
ut, quantam maximam possem conquīrere pecūniam, hanc commūtārem
idōneā merce quālem ipse admonēbat, et apud sē collocārem. Ego
igitur quōsdam ex amīcīs pecūniās rogābam, hīque, exōrātā mātre
meā, fortasse etiam patre, quadrāgintā lībrās Anglicās ad mē
remīsērunt. Eās autem magister optimus sīc administrāvit, ut, ex
Āfricā dēmum reversus, mercem quam rettulī, nempe aureum
pulverem, Londiniī trecentīs lībrīs Anglicīs mūtāverim. Porrō (
quod eram lēctōrī dēmōnstrātūrus) ipsō in cursū, cum
benevolentiā vērē paternā, omnia quae nāvis magistrum scīre
oportēret, dīligentissimē mē docēbat, praesertim astrologicōrum
praecepta, viāsque caelum servandī. Ego sānē, tantā cāritāte
dēlēnītus, summā industriā haec in studia incubuī, rediīque ex
hāc expedītiōne magnopere auctus mentis vī, sīve ad
nāvigātiōnem, sīve ad mercātūram. Atquī, Ō meam maximam
calamitātem! amīcus ille summus meus atque alter pater, morbō
vehemente correptus, dēcessit subitō. Hujus mē tenerā subit
memoriā, dum praecepta mathēmaticōrum retractō, dum stēllam
Polārem observō, locīque lātitūdinem (quam appellant astrologī)
colligō; item dum noctibus singulīs omnium hōrologiōrum
lībrāmenta convolūta intendō.
88. In animō imprīmīs erat, ut Chrīstiānō mōre septimum quemque
diem quōdammodo religiōsē observārem; enimvērō mēcum
cōnstituēbam septēnōrum diērum opera. Sīc (crēdēbam) temporis
computātiōnem eram servātūrus. Mox vīdī fore ut multa mē
prohibērent ūllam praefīnītam labōrum rotam persequī; necnōn
sine religiōsā contiōne rēs nihilī mihi erat diēs Dominicus:
itaque ad aliam ratiōnem mē properē convertī. Novae lūnae
observantur facillimē et paene necessāriō. Nāvis frācta erat
nocte proximā post novam lūnam: quandō altera advēnit nova lūna,
dēcrēvī mēcum, atque ūnum dēfōdī stīpitem propter mēnsem
lūnārem. Posteā ēlegantius rēs administrandās cēnseō. Paxillōs
praeparō tredecim modicōs et comparēs, gemēns identidem sī
ūniversum annum hīc mihi dēgendum erit. In axe idōneae
magnitūdinis tredecim forāmina terebrō, illīs paxillīs
accommodāta. Quotiēs redit nova lūna, paxillum sōlemniter
īnfīgō. Post lūnam tredeciēs novātam, cūnctōs extrahō paxillōs,
grandius terebrō forāmen et grandiōrem īnserō pālum. Hic prō
annō lūnārī valet. Mox prōcēdente lūnā, mēnstruōs paxillōs alium
post alium restituō. Hīs cōnstitūtīs, novā quīvīs lūnā poteram
computandō affirmāre, quīnam esset ille diēs secundum Eurōpeās
temporis ratiōnēs.
CAPUT (IV.) QUĀRTUM.
89. Jam ad rēs convehendās trahulam dēcernō parāre: nam reī
fabrīlis nōn eram imperītus. Hanc profectō artem in Brazīliā
magnopere exercēbam, cum propter variōs ūsūs, tum quia ipse mē
animus excitābat. Fabrīlis nempe opera valdē fuit necessāria
nōbīs, nec servīs nigrītīs satis bene cognita. Faber noster
lignārius, bonus ille quidem vir, malleō fortiter feriēbat,
serrā patienter labōrābat: sed accūrātē mētīrī, coartāre
commissūrās, immō, rēctam līneam dūcere, vix calluit; nēdum
dēsignāre opus. Sī novam quandam casam vel officīnam struere
oportēbat, praepropera ejus industria absurdissimīque errōrēs
angēbant mē. Itaque hunc dum parō docēre, ipse artem discō.
Mathēmaticā meā scientiā quālīcumque adjūtus, poteram sānē plūra
animō mōlīrī, in chartā dēscrībere, cōnstituere, computāre. Mox
ipsīs ferrāmentīs manū prehēnsīs, dēlīneābam, dissecābam,
runcīnābam; nihil quod lignāriī fabrī est, intentātum relinquō.
90. Jamque, ut dīcēbam, ad cōnfingendam trahulam mē convertō,
quae et per arēnās et super leviōrem rūpium superficiem facile
currat. Dōliō quōdam ligneō, quod perfrāctum erat, dētrahō
circulōs ferreōs. Hōs, velut calceōs, trabibus duōbus brevibus
paribusque, lēniter curvātīs, subjiciō. Suprā, simplicissimum
cōnstituō currum, in quō vehātur onus vīribus meīs tractū nōn
nimium. Restim addō, atque fīnītum est opus. Quoniam in recessū
aestūs continuus erat arēnae margō ā praesaepī meō usque ad
portum, hāc viā, quaecumque vellem, in animō erat trahere: nec
jam manibus humerīsve portābam. Posteā domum ipsam cūrātius
dīgerō atque excolō.
91. Conclāvia vērō habuī nūlla; plūra quidem saepta, siquidem
ūnaquaeque caverna, seu locus camerātus, erat prō saeptō.
Prīncipāle saeptum ⸤meum ipsīus⸥ erat cubiculum, dē cujus
mūnīmentīs erit dīcendum: dein penāria, prō cibō quālīcumque:
tertium, culīna; tum, fūmārium; deinceps armāmentārium sīve
fabrica; sextum erat mūsēum. In mūsēō librōs, hōrologia,
astrologicam supellectilem, lībram trutināriam, māteriam omnem
scrīptōriam repōnō, cum sellā ⸤ē tribus quās habēbam⸥ optimā.
Hārum rērum aliquot cum pecūniā in cistīs erant: mēnsam posteā
cōnfēcī. Septimum saeptum continēre dēbēbat ignis māteriem;
lignārium appellābam. Octāvum prō frūctuāriō cēdēbat. Novum prō
haedī stabulō dēstinābam. Decimum ac remōtissimum nitrātī erat
pulveris repositōrium. 92. Cubiculum autem tāle fuit. Angustā ac
celsā fenestrā intrābātur, cujus līmen quīnque pedēs ab externō
solō, duōs ab internō aestimāverim. Alteram intus habēbat
fenestram, per quam aura flābat salūbris: hanc tamen, prae multā
meā cautiōne, trānsennā prōtēxī. Dē vāllanda externā fenestrā
cōgitāveram; sed arboreum meum opus imitārī, in saxō nimis
difficile vidēbātur. Plūrēs portārum fōrmās cōnsīderō, mox
rejiciō. Puteum potius volō sub fenestrā fodere, quem ipse
scālīs trānseam, dein scālās intus ad mē retraham. 93. Nāvālēs
scālae merī erant gradūs ligneī, firmiter cōnstrictī fūnibus,
quī pondus hominis tūtō sustentābant. In nāvis latere septem
amplius dēpendēbant pedēs. Latera nunc hīs adjungō lignea,
tantummodo ut rigōrem, nōn ut rōbur addam; nam fūnium rōbur
sufficiēbat; sed quia flexilēs erant, id hīc erat incommodum.
Scālae sīc refectae octo pedum habēbant longitūdinem. 94. Deinde
ligōnēs recognōscō cūnctōs, et marrās bifurcās trifidāsque, sī
quid hōrum possit cunīculāriae hastae vicem gerere; solum enim
calcārium rōbustō egēbat ferrāmentō. Tālia invēnī īnstrūmenta,
quōrum ope puteum, brevem sānē, dēfōdī sub ipsā fenestrā, duo
tantum pedēs altum, sed quattuor amplius ā rūpe exstantem. Vecte
ferreō, quamquam nōn acūtō, graviōra saxa āmōlītus sum, postquam
initia penetrandī factū sunt. Tum hōc puteō adeō prōtēctus
vidēbar, ut nē ā pardō quidem foret metuendum. 95. Illud enim mē
cōnfirmābat, quod fēlēs ferae quae nōn ⸤nāribus cōnfīsae⸥
vēnantur, numquam possent conjectāre, quid in meō cubiculō
dormīret. Ego vērō interdum serpentēs quoque formīdābam: sed
numquam nē ūnum quidem anguem, magnum parvumve, meā in īnsulā
vīdī; quae, velut Hibernia, sānctī Patriciī benedictiōne
vidēbātur fruī. Stēlliōnēs erant in cavernīs, quōs fovēbam, quia
muscās īnsectāsque comedunt: et sānē facile mānsuēscēbant. 96.
Sī ligōnibus rēs nōn cessisset, fodīnam parātus eram nitrātō
pulvere displōdere. Praetermīsī nārrāre, mē, postquam dōlium
pulveris nitrātī ⸤aquā marīnā corruptī⸥ dēportāvī, intus crustam
invēnisse dūram, intrā quam pulvis siccus erat et plānē
incolumis. Crustam malleō comminūtam reservāvī, et prō
experīmentō, vel lūsūs causā, aliquotiēs in pyrotechnicam
adhibueram, diffīsus posse in aliquam ūtilitātem convertī.
Posteā crēdēbam rūdera haec nitrāta ad fodīnās displōdendās esse
accommodāta: igitur asservāvī, sī forte ūsus venīret. 97.
Pulvere nitrātō eram profectō assuētissimus, dē quā rē libet
amplius explicāre lēctōrī. Etenim dum dēgēbam in Brazīliā,
maximō studiō ⸤missilis plumbī dīrigendī perītiam⸥ colēbam. Nec
sānē umquam hujus exercitātiōnis fueram aliēnus; sed neque
patriam circā urbem, neque super marī opportūnitātēs eam
excolendī reppereram. Attamen in Brazīliā, rūre apertō,
ingentibus silvīs, ubi prōdigiōsa īnsectārum vīs ⸤mīrificam
avium quoque cōpiam⸥ in aeternum praestat, sī quis sub sōle
potest esse agilis, ad avēs vēnandās ipsō agrō attrahitur. Prīmō
habēbam ignipultam quandam ā dominō meō Maurūsiō dēreptam; mox
meliōrēs quaesīvī, imprīmīs ex Lūsitāniā. Posteā Helvēticī
cujusdam virī, quī Rōmae mercēnāriōrum mīlitum praefectus
fuerat, ignipultās duās vel optimās forte potuī emere, ūnam
duōrum tubōrum; quās quidem hujus fīlius, post patris mortem
illātenus ēvagātus, inter aliās rēs vēndidit. Equidem ad tēla
illa probanda in scopum aliquandō collīneābam: sed quia valdē
incertus erat ā longinquō jactus, plūrēs ac minōrēs ūnō in tubō
cōnferciēbam glandēs, quae, per āera dispersae, lātius ferīrent.
Furcā item bitubam illam sustentābam, propter certiōrem ictum.
Et quoniam grandiōrēs illīc abundābant ālitēs, ut vulturius, ut
ferus olor, ut gruēs atque ardeae nostrīs dīversae,—nec deest
strūthiō quīdam—hōs quoque pilulīs olōrīnīs petēbam,
jaculandīque omnīnō perītissimus ēvāsī. Prōh caecitātem hominum!
quippe nesciēbam quantum in sōlitāriā īnsulā haec mihi ars esset
prōfutūra.
98. Simul ac cubiculum satis firmāveram, voluī illūc commigrāre,
cūnctīs cum animālibus meīs. Haedus paululum clauda erat, id
quod nōn dolēbam: tantō minus erat mē effugitūra. At vērō trēs
jam mihi erant haedī, dē quō nārrandum erit. Cēterum falcātō
gladiō ⸤quidquid idōneum vidēbātur herbārum aut frondium⸥
dēmetēbam et convehēbam ad cavernās: multum sānē ⸤sōlī expositum
siccātumque⸥ recondidī. Haedōs omnēs suō in stabulō composuī.
99. Dē novīs haedīs incipit nārrātiuncula. Trahulā jam meā
adjūtus, cupīdinem admīseram vēnandī iterum, nē canī fēlibusque
carō dēforet. Trahulam per clīvōs clēmentiōrēs sūrsum trāxī
super mollī brevīque herbā, ignipultam in trahulā habēns. Canem
nōn potuī retinēre, quīn lepusculōs vēnārētur: is prōrsus
ēvānuit. Ego ut prīmum in scopulōsum dēvēnī iter, trahulam
omittō, inter saxa serpō. Ēmergēns capram cōnspicor cum haedīs
ad stāgnum herbōsō in prātulō. Nōn mē fūgērunt, neque
dēmōnstrābant metum. Dēcerpō grāmina, accēdō propius et porrigō.
Haedī accurrunt, libenterque rōdunt. Ego cornua eōrum resticulīs
cingō, et laqueīs bracchiō meō adnectō. Iterum iterumque dēcerpō
grāmen, studeōque mānsuēfacere. Accurrit māter capra, grandis et
rōbusta; haec quoque ē manū meā comēdit. Paenitēbat mē, quod
voluissem tam cicurem animantem occīdere; nunc rōbustiōre eam
adnectō reste. Sed ut prīmum vī sē tractam sentit, violenter
retortō capite manū sē meā abripit, et priusquam mē possim
recolligere, cum reste effugit. Exiguō temporis intervāllō
convertitur. Haedōs mēcum videt, et dīrēctō cursū ⸤summō cum
furōre⸥ mē petit. Magnum equidem sēnsī esse perīculum, nam et
cornū incurrentis et ipse impetus lētālis esse poterat. Coāctus
mē tuērī, dēmittor in dextrum genū, nē dēerrem, ignipultam
cōnstantissimē dīrigēns. Vix quīndecim distābat pedēs, atque ego
ignem ēmittō. Quamquam capite et collō trānsverberāta, plūrēs
gressūs illō impetū ēvecta est, titubānsque ad dextram meam
prōcubuit ēmortua. 100. Obstupēscēbam, incertus quid facerem.
Mox capram libuit omittere, haedōs attinēre: nec longa erat ad
praesaepe via, per ardua dēscendentī. Grāmina etiam atque etiam
dēcerpsī recondidīque in sacculum; et sīquandō male sequerentur
haedī, grāmen ante ōra ostentāns, alliciēbam. Hōc modō incolumēs
dēdūxī, gaudēns praesertim quod mās et fēmina erant. Paxillīs
celeriter prope claudam haedum advenās dēpangō, suggerō grāmina;
tum festīnō, mātrem reportātūrus. Regressus, trahulam coāctus
sum per asperiōra loca, ut possem, subdūcere, dum mortuam
assequor, quam aegrē in trahulam compōnō; dein satis labōriōsē
hanc cum ignipultā per saxōsa loca dēdūcō, mox facilius super
clīvīs herbōsīs. Illam, ut priōrem, dēmergere in pēlvī sīve
piscīnā volēbam, sed spurcam crēdidī: quārē nīl melius nōveram,
quam ut in praesēns rāmīs frondōsīs corpus operīrem: etenim ligō
et pāla nōn erant in prōmptū. 101. Jam dē ferārum audentiā
reputāns, intellegō hominēs hāc in īnsulā esse ignōtōs. Id
multum mē sōlātur; nam quantumvīs sōlitūdinem dētrectābam,
barbarōs saevōsque hominēs formīdābam longē amplius. Porrō sī
leporēs avēsque, aequē ac caprī, hominis metū vacant, sī nunc
haec animālia facile mānsuēfīant, stultē absterrērī opīnor.
Itaque magis magisque pulverī nitrātō parcendum dēcernō, et,
quidquid ferārum posset, mānsuēfaciendum.
102. Etiam congerēbam pābulum. Multās dēportābam siliquās zēā
plēnās, et dioscōreās aliāsque rādīcēs; item cēpa, bulbōs,
condīmenta. Caprae secundae carnem partim siccāveram fūmō,
partim sale condīveram, nec jam dē cibō eram sollicitus. Duās
viās ē cavernīs ad summam rūpem ligōne ac vecte tūtius jam
mūniō; ūnam, quā prīmō illō māne, prōspectā scaphā, per
praecipitia atque algās dēgressus sum; alteram ex portū praeter
nāvāle meum. In difficiliōre locō ⸤stīpitēs duo firmiter
dēfossōs⸥ fūne connectō, quō audācius sēcūriusque dēscendam; tum
gradibus incīsīs, opus perficiō.
103. In reportandā caprā, trahulae mē quōdammodo paenitēbat. In
arēnīs quidem bene currēbat, item per saxa lēvia grāmine
vestīta; sed in ferācī humō super spissīs variīsque herbīs,
inter admixtōs fruticēs, trahere quam portāre difficilius fore
sentiō: ad dioscōreās, ad zēam, ad citrōs aliōsque frūctūs
convehendōs pērās sacculōsque meōsque humerōs antepōnī oportēre
trahulae, nisi meliōrem poterō mūnīre viam: id quod mē male
habet. Igitur ūniversam vīcīniam explōrāre cupiō.—Dīxī mē ab
excelsō quōdam colle prōspectāsse. Hōc colle īnferior alter, quī
cavernās meās ferē ex adversō dēspiciēbat, lītoris aspectum
superiōrī adēmerat. Quum, ascēnsā rūpe, in īnferiōrī colle astō (
quem Speculam meam nōmināvī) admīrāns gaudēnsque propiōrem
lītoris ōram contemplor. Ad dextram, id est, ad occidentem,
flūminis videō ōstium, deinde portum meum, tum in fronte
prōmontorium modicum.[G] Contrā autem ad sinistram, id est, ad
orientem, inter humilēs rūpēs ac mare, acclīvis plānitiēs
arboribus prōcērīs mīrē luxuriābat, palmīs praesertim. Suprā,
pōne rūpēs, palūs quaedam seu lacus angustus extenditur: rūrsus
super hōc novus atque excelsior rūpium ac saxōrum ōrdō, unde
pluviās crēdō in palūdem colligī. In ōrā palūdis viridissimās
advertō herbās, plūrimāsque avēs aquātilēs. 104. Sed ego ad
interiōra mē convertō. Ab excelsiōre illō colle arborēs quāsdam
in cavō locō vīderam, nōn multās illās quidem. Jam explōrāns
perspiciō omnia praeter summās arborēs abscondita mihi tunc
fuisse, interjectō quōdam īnferiōre grūmō. Clīvus ille montis
quasi pēlvī erat ingente excavātus, in quam multum aquārum ex
scopulōsā illā regiōne cōnfluit. Hae, grāminibus sustentātae,
perpetuum sufficiēbant rīvum, quī in flūmen, nōn longē ā
praesaepī meō, dēcurrēbat. Inde fuerat mihi prīmus ille dulcis
aquae haustus. Hāc in pēlvī (nam proprium hujus fōrmae nōmen
nesciō:—convallis nōn erat) cōnsistēbant arborēs plūrimae,
Eurōpaeārum aspectum praeferentēs. Amplius posteā perscrūtātus,
repperī hās nōn esse nostrātium ad īnstar, tamen frūctuī
lignōque ūtilēs. Hunc locum appellō Saltum meum. 105. Hinc
poteram ligna dēvehere, sīve ad fabrīlēs ūsūs sīve ignis grātiā,
multō facilius quam ā flūminis convalle. Quippe grandis rāmus
vel ipse arboris truncus, tractus seu humī dēvolūtus, ad rūpem
erat facile dēscēnsūrus. Sīc posteā saepius rem gessī. Minōra
ligna, quae ignī dēbēbant īnservīre, ex summā rūpe
praecipitābam. Sed propter graviōra, quae diffringī nōlēbam,
rōbustam dēlēgī arborem, ipsum ad marginem, unde magis praeceps
erat rūpēs. Cursuī tum dēvolventis lignī, fūne circā hujus
stīpitem contortō, moderor ac temperō, dōnec ad fundum pervenit.
Sed haec post aliquot mēnsēs.
106. Quō melius intellegat lēctor meārum rērum statum, dē sitū
īnsulae et varietāte tempestātum quaedam sunt dīcenda. Īnsulae
lātitūdinem (quod Geōgraphī appellant) satis compertam habeō:
poteram sānē in stēllā Polārī observandā errāre, sed nōn multum:
gradūs, crēdō, habēbat duodecim (12°) ab aequinoctiālī circulō,
Septentriōnēs versus. Dē longitūdine nihil prō certō cōnfirmāre
ausim: arbitror tamen atque autumō eandem esse atque īnsulae
quam Portum Opulentum (Porto Rico) appellant Hispānī. Nostrīs
vērō in chartīs nihil omnīnō hīc dēnotābātur: porrō quaenam sit
meae īnsulae longitūdō geōgraphica, minimē nunc rēfert. Propter
tempestātum nōtitiam satis est tenēre, bis in annō sōlem super
verticem īnsurgere, ultimō ferē Aprīlis diē, sextōque ferē
Sextīlis. Intrā hōs continuātur aestās, quae tamen imbribus
satis violentīs dīviditur. Imber quotīdiānus ac modicus ferē ad
fīnem Jūniī mēnsis cadit, sed ipsō in fīne est sānē immodicus.
Post hoc siccitās et calor subsequitur. Maximōs autem calōrēs in
tertiā ferē parte hujus aestātis pōnō; vel, sī ad amussim
dēnotandum est, trīgintā sex diēs ab Īdibus Quīntīlibus perdūrat
aestuōsum tempus. Hōs intrā diēs rārior est pluvia. Quiēscit
ventus trīduum vel quatriduum; tum vespertīnus turbō sānē
violentus, attamen grātissimus, āera recreat. Hic rērum ōrdō
fervōribus moderātur, longō mēnse amplius. Tandem summa aestās
disturbātur et quasi convellitur horrendīs et pervicācissimīs
turbinibus, sēriōrī in parte Sextīlis. Hinc procellōsum illud
mare, quod nostram abripuit nāvem. In Februāriō item mēnse
dēbent expectārī procellae; sed neque hārum tempus praefīnīrī
potest neque violentiā comparēs sunt aestīvīs. In tempestāte
procellōsā abundant fulgura, post quae frīgus ossa penetrat. Sed
haec frīgora sī excipiās, jūcundissima est āeris temperiēs.
Pluvia ut plūrimum cadit tenuis ac dulcissima trēs vel quattuor
hōrās ūnōquōque māne per plūrēs annī mēnsēs. Nisi per tonitrua,
veste ad dēfendendum frīgus nōn opus est, sed contrā sōlem
vestiendus es. Attamen post nimium fulgur Caurus ventus plūrēs
per diēs mīrum frīgus incutit, sed semper citrā gelū. Nec
calōrēs conqueror. Lūsitānum vel Anglum hominem equidem crēdō,
sī neque tēmētum imbibat et carne parcissimē vēscātur, (id ipsum
apud Maurōs didicī,) tōtum per annum posse labōrāre salūbriter,
modo per maximōs fervōrēs prūdentiam adhibeat. In hieme certē (
id est, dum sōl ā merīdiē stat) sī nimium exuāris vestīmentōrum
onus, ipsīs in Angliā Anglīs ad labōrem pār eris. Spīrante Caurō
post fulgura, lacernā, ac spissā quidem, carēre neutiquam potuī:
ignem aliquotiēs fovēbam, sed rārō.
107. Ego autem quōdam diē quum pluvia mātūrē dēstiterat, cymbam
ingredior rēmigōque nōn sine timōre circum illud prōmontorium
quod caeruleam terminat rūpem. Plūrimās palmās videō, quās
crēdidī ejus esse pretiōsissimī generis, quod vulgō Nux Cocus
appellātur. Multae aliae arborēs fruticēsque mihi ignōtī illīc
stābant, sed ipse lītoris acervus Portum meum referēbat. Tantum
omnia hīc ampliōra atque ūberiōra. Dē algā saepius memorāvī.
Aliud nōmen nōn succurrit; etenim nostrātibus virīs rēs ipsa
ignōta est. Hīc dēnotō, algās illās, ut plūrimum, nōn marīnās
fuisse, sed maritimās, ultrā summum aestūs terminum. Hī
rēptantēs erant fruticēs, dīversī generis; hibiscōs, acanthōs,
conjectūrā dīxerim. Sānē erant pulcherrimī, pūrīs distīnctī
foliōrum ac flōrum colōribus. 108. Dēambulō in lītore, cocōs
admīror: multum cōgitō ac vēscor spē. Subitō meminī rēmōs vel
optimōs ē cocī truncō fierī, scaphamque meam rēmīs carēre.
Secūrim mēcum habuī. Ūnam ē minimīs cocīs statim exscindō atque
obtruncō. Caput hujus in cymbam congerō, ipsam dēstinō fūne
trahendam. Sed quum volō redīre, aestūs recessus mē impedit: nam
circā prōmontorium, ubi fuerat mare, nunc saxa longius
excurrēbant, quae metuō circumīre, nē in prōfluentem aliquam
marīnam implicer. Tandem super saxīs ingrediēns, flexuōsum
reperiō iter aquae, in quō cymba natāre possit. Hanc trahō,
saxīs ipse īnsiliēns. Posteā truncum illum super humerīs asportō
per eandem viam; mox, cymbam ingressus, mē atque mea omnia domum
laetus reportō.
CAPUT (V.) QUĪNTUM.
109. Pluvia quotiēs caderet, intus mē abdidī, et in excolendā
domō satis habuī operis. Armāmentārium meum praesertim cum
exultātiōne cordis aspiciēbam. Arma igniāria cūncta, rīte
ēmundāta, perfricāta oleō, hāmīs ad mūrōs suspendī. Mēnsam
fabrīlem suō in locō cōnstituī; jūxtā hanc, repositōrium
fabrīle: in angulō, ferrāmenta agrestia. Quotīdiē suum quidque
in locum sevērissimē repōnō, experientiā doctus sīc facillimē
quidque invenīrī, ubi festīnātō opus est. 110. Porrō in penāriā
ac culīnā multa ōrdināvī. Scālās quās ad cubiculum intrandum
adhibēbam, compāgī cuidam ligneae per hāmōs ānulōsque sīc
annexuī, ut, super hīs astāns, carnem suprā ⸤procul fēlibus
suspēnsam⸥ possem attingere; possem quoque disjungere scālās,
quotiēs vellem. Quandō mēmet objūrgō propter nimiam carnis
cupīdinem, respondeō, mē ipsīs fēlibus cōnsulere, nē suum ipsae
cibātum dēperdant. In penāriam cellam dōlia item atque arcās
plūrēs collocāvī: aliās quidem in frūctuāriō meō. Cēterum prō
culīnā sūmpseram ejusmodī cavernam, cujus in angulō erat quasi
focus nātūrālis. Rīmam quandam vīdī, per quam fūmus exīre
poterat: hanc ferreō vecte ampliō. Porrō forāmen majus effodiō
suprā, nē fūmus per culīnam vagārētur. Exībat autem in alteram
minōrem cavernam, quam prō fūmāriō dēstinābam. Hīc carnem
suspendō, sīquam indūrātam velim. Tum fūmus, hōc modō diffūsus,
minus erat mē prōditūrus: nam velut nebula in rūpe poterat
vidērī. In lignāriō autem meō, quidquid lignī ex nāve
dēportāveram, et quidquid māteriem ignis habēbat, illud omne
repōnēbam. Vēla quoque hūc dēposuī, sed parum contentus locō.
111. Dē corpore cūrandō quaedam sī nārrem, ignōscet lēctor. Quae
sequuntur, plūrēs ad mēnsēs, immō annōs, pertinent. Dīxī mē sub
aquā marīnā, post tertium in īnsulā diem, vestēs immundās
lapillīs oppressisse. Posteā reputābam,—sī vel sāpōnem habērem,
operae nōn fore pretium hās nostrō mōre in splendōrem recolere.
Spurcitiem vestīmentōrum nōn ē colōre cōnsistere, ātra essent an
candida, sed ē cutis excrēmentō, quod quidem salsā maris aquā
optimē āmovērētur: manibus autem ac sāpōne fricātās, dēterī
vestēs. Quāpropter hās ipsās, sōle siccātās, iterum posteā
induēbar. Deinde etiam simpliciōrem excōgitāvī viam.—Postquam
expertus sum, vespertīna natātiō quantum reficeret corpus,
dēcernō, sub sōlis occāsum ūnōquōque vespere, ipsā in tunicā,
cum fēminālibus linteīs ac tībiālibus[H] (id est, tegumentīs
crūrum gossypīnīs) dēnatāre in portū meō. Ēgressus aquā, exuor
vestīmenta, contorqueō manibus, suspendō, alia induor. Illa
altera māne sicca inveniō. Itaque recente semper vestītū
pernoctor. Sānē per summās pluviās aegerrimē siccābantur rēs:
tālī in tempestāte madidās vestēs in culīnā suspendēbam.
112. Praetereā, cutī fricandae dō operam, neque caesariem
prōrsus negligō. Sciēbam enim, inter barbarōs, sī qua sit gēns
sānitāte, prōcēritāte, decōre corporis īnsignis, hanc praesertim
cutī cūrandae semper dedī; sīn autem mē illuviēī permīserō, in
nūllam nōn spurcitiem posse dēlābī. Equidem ē nāve meās habēbam
mappās atque mantēlia cum sūdāriīs. Mappae dētergendae corporī
nimium lēvēs erant; mox in calōribus hās adhibuī ad genās
prōtegendās, Arabum Scēnītārum mōre. Mantēlia, ut quae villōsa
maximē, dum dūrābant, prae cēterīs approbābam.—In capillōrum
supellectile nihil egomet habueram, praeter ūnum pectinem atque
ūnam scōpulam sētōsam: sed totidem, quae magistrī nāvis erant,
āvēxī, plūrēsque nautārum pectinēs. Nautīs scōpulae nūllae
erant. Scōpulās equidem magnī aestimābam; nam diffīsus sum posse
reparārī. Barbae, ipsā in nāve, semper prōmittēbantur; nec in
meā īnsulā mē rādēbam, quamquam habērem novāculās; sed forfice
identidem tondēbam leviter aut capillōs aut barbam.
113. In tempestāte procellōsā, praesertim post fulgura, propter
frīgus Caurī, quotiēs dēsisterem ab opere, lacernam induēbar,
nec spernēbam ignis sōlātium. Sed tum maximē poteram labōrāre.
Nova grāmina aut rādīcēs aut viridem zēam, optimā caule
meliōrem, aut ligna reportābam; porrō utrumque trāmitem quō in
summam rūpem ēvādēbam, comparābam in melius. Quippe rubram super
rūpem spērābam fore ut trahula tandem subīret. Quōdam diē imber
superveniēns īnfulam capitis meam hūmōre saturāvit, et, tergō
profūsē madidō, caurus ventus ācerrimum mihi frīgoris sēnsum
incussit. Domum cucurrī magis quam incessī, mūtātīsque
vestīmentīs dēlīberābam. Sērica mea umbella ē nāve in prōmptū
erat; sed ubi manūs esse dēbērent līberae, hāc ūtī nōn possem.
Inter pluviās nimium sēnsī sōlis fervōrem, nec īnfulā potuī
carēre. Hīc omnia nārrābō quae excōgitāvī, quamquam plūrēs per
mēnsēs.
114. Caprārum pellēs servāveram. Sānē mollēs erant et dēlicātae.
Hārum laciniās duās commodā magnitūdine abscīdī, quae prō
cucullō forent. Jūnxī suprā, ā fronte usque ad occiput; inde per
cervīcēs dēfluere permīsī. Ipsā in dorsī spīnā duplicēs
cadēbant, contrā pluviās sōlemve umbrāculum. Caput atque adeō
īnfulam comprehendēbant artē. Quoniam fēmineae quās habēbam acūs
tenuēs nimis erant fragilēsque, idcircō sarcināriās adhibēbam
acūs cum tenuissimīs fūniculīs: hīs satis bene cōnsuēbam. Sed
depsere volō internam cutem, quod quidem artificium parum
cognōveram. Ego autem cinchōnam aquā dēcoxī lentō igne, ut aquae
remanēret quam minimum, quam maxima autem foret ejus potentia.
Mox īnfūdī in ferreum artillātōris ferculum; superpōnō pellem,
ut interior pars imbibat cinchōnam. Post bīduum, longulō ac lēvī
lapide, quem prō magide[I] aestimābam, oleum pice imbūtum
imprimō atque īnfricō in pellem: jamque prō depstā accipiēbam.
115. Etiam summīs in calōribus vix sufficiēbat tunica,[J] nam
contrā īnsectās tībiālibus[K] erat opus. Sed dorsī quoque
tegumentō carēre nēquāquam conveniēbat; id quod probē sciunt
Lūsitānī. Atque erat mihi sagulum Lūsitānum vel optimum, nisi
quod propter nigrum calōrem radiōs sōlis imbiberet: quārē aut
albīs testīs marīnīs aut spīnīs fortasse hystriceīs vellem sānē
dorsum obtexere. Jam, quotiēs humerīs quidpiam portandum erat
saltem asperum ac grave, suffarcināmentum dēsīderābam, nē
excoriārentur ossa. Intellēxī spissā tegete esse opus, quae
humerōs, sī onus portārem, dēfenderet; porrō sōlem pluviamve
repelleret, nec imbiberet calōrem. 116. Tāle tegumentum dēmum
contexuī, postquam juncōs cannāsque īnsulae paulō melius
cognitōs habērem; neque ūllō vestīmentō superbīvī magis. Contrā
calōrēs superficiem tegetis madefaciēbam; inde frīgus
grātissimum mē recreābat. Item mappās ac lintea ⸤quantum possem⸥
reservāns, rōscidīs foliīs callidē obvolūtīs amicior caput,
ūnāque dēligō fasciā sīve taeniā. Quotiēs ex labōribus ac calōre
requiēscerem in umbrā, poteram, dētractā īnfulā, crīnēs
madefacere: tum vērō assūmēbam cingulum, nē in vīscera
admitterem frīgus. Sīc caput frīgidulum erat, corpus tepidum.
117. Scapham autem, mēnse Decembrī nōndum fīnītō, gestiō
īnstruere. Cocī truncum, quem dēportāveram, cortice exūtā,
difficulter sānē secundum longitūdinem dissecāveram serrā, et in
rēmōrum fōrmam magis magisque caedēbam. Etenim cymbae rēmī
tamquam prō exemplāre prōstābant. Ad rēmigandam quidem scapham
sex hominēs cum sex rēmīs adhibēbāmus, quattuor ad minimum. Ego,
ūnus homō, duo ingentēs rēmōs mōliēns, nihil possem contrā
flūctūs vel contrā prōfluentem maris facere: attamen restāgnante
marī ac ventō, ūnus prope dēbilis rēmex aliquantum ūsuī foret.
118. Circā Kalendās Jānuāriās serēnissimā in tempestāte mālō
vēlōque scapham īnstrūxī. Ancoram ejus cum ancorālī atque illā
arcā, item tollēnōnis ferrāmenta, jamdūdum ex arēnīs
recuperāveram. In portū saepius exercēbam tum vēla, tum rēmōs;
hōsque in melius figūrābam. Quōrsum haec, nesciēbam equidem:
enimvērō nisi perquam lēnī aurā nōn audērem exitum; sed in
scaphā vidēbar quasi novam quandam tenēre vim, necnōn ipsam
nāvigandī artem inānī amōre fovēbam. Mox operae, quam prius in
scaphā nāvāveram, diffīsus, iterum carīnam sarcīvī. Ubicumque
rīmās metuō, argillam pice oblitum firmissimē īnferciō, dōnec
omnia vidērentur tūtissima.
119. At marīnās prōfluentēs, sī quae essent requiēscente ventō,
volēbam propter scaphae salūtem cognōscere. Hās ut explōrārem,
clēmentissimō sub ventō, ulterius ⸤merīdiem versus⸥ in cymbā
prōcessī. Ecce autem, quandō duo amplius mīllia eram ā terrā,
jugum montis longē altius quam excelsus ille collis ā quō ter,
quater prōspexeram. Ab hōc monte terram opīnābar sēnsim dēsidēre
usque ad hortōs meōs. Jam videō, sī īnsulam ac maria rēctē
prōspectāre vellem, montem illum esse cōnscendendum; idque
meditor. Posteā recordor, mē ipsō ā colle eundem vīdisse montem,
sed tantam esse ejus altitūdinem tunc nōn suspicātum. 120.
Quamquam neque mītēs vellem ferās timōre meī implēre, neque
prōdigere nitrātum pulverem, dēcernō tamen exercendam esse
jaculandī artem, nē oblīvīscar, nēve ipsa arma rōbīgine
corrumpantur. Versicolōrēs quidem avēs, quālēs ferē inveniēbam,
vix mē fugiēbant; sed aquāticae quaedam volucrēs, nostrīs nōn
valdē dissimilēs, omnī āstūtiā ac metū ēvādēbant mē. Hās crēdidī
advenās esse, assuētāsque hominibus: praecipuam eārum sēdem
posteā cōnspicātus sum. Ego autem hās prō cibō et propter tēlī
exercitātiōnem occīdō. Anatēs erant, ānserēs, olōrēs, plūmīs
fōrmīsque nōn omnīnō nostrārum ad īnstar, porrō plūrium inter sē
generum. Hās, ut plūrimum, plumbulīs in ōrā tantum maritimā
petēbam, nē tēlī fragor cēterās terrēret ferās: canis autem,
sīve in terram sīve in aquam dēciderent, ācerrimē eās
reportābat. Sī prōtinus comedere nōn placēret, nec egērem quō
canem pāscerem, in fūmāriō suspendēbam. Quippe fūmus et
mātūrābat carnem et putrēdinem āvertēbat. Assae potius quam aquā
coctae mihi placēbant; sed carbōnem, Anglōrum mōre, altē
exstruere nequīvī. Suprā ignem assāre necesse erat: quārē
ālitem, membrātim concīsum, fīlīs ferreīs, tamquam verubus,
trājectum, vīvās suprā prūnās ambūrēbam.
121. Eōdem ferē tempore columbās quāsdam facillimē nancīscor.
Dum colle regredior obambulāns, ālārum strīdōrem audiō: mox
conversus volātum quasi columbārum agnōscō. Hae avēs in cavum
saxī locum sē recēpēre, quem oculīs facile notāvī, crēdidīque mē
posse illūc ascendere. Postquam cūncta conjectandō ēmēnsus sum,
virgam arboris ⸤abscissam prō signō⸥ terrae īnfīgō: tum domum
redeō meditāns. Quantum possum celerrimē columbāriam cellam,
perlevem illam quidem, compangō: hanc humerō portāns eundem
locum repetō, post bīduum. Virga illa ēminēns fit index; saxum
ascendō, plūrēsque in cavīs inveniō nīdōs, quibus ōva nōndum
inerant. Ūnum nīdum in columbāriam meam cellam trānsferō; mox
advolāvit columba, intrāvitque cellam nīdum repetēns. Id gaudeō,
et relinquō cellam. Post plūrēs diēs reversus avem nīdō
īnsidentem inveniō: quam ipsā cum cellā mōtū clēmentissimō
reportō domum; atque illa intrepida manēbat. Conjunx posteā
subsecūtus est: ambōbus, ut poteram, quotīdiē dabam cibātum.
Posteā turriculam cōnfēcī columbāriam, columnae innīxam,
sēcūritātis ergō: nec pullōs volēbam mactāre, sed in spem
ampliōris prōlis reservābam.
122. Cibī quidem satis superque mihi erant, sī modo convehere
possem. Sed quō magis rūminor, labōrem dēportandōrum frūctuum
horreō magis. Haedōs in praesaepe redūxeram, nē grāminibus
quoque congerendīs dēfatīgārer; tamen ⸤illā in convalle
dēpressā⸥ oneribus gravābar, neque trahulam poteram adhibēre,
propter novārum herbārum luxuriem. Dē tractōriīs jūmentīs paene
dēspērāvī, vidēbarque in servitūtem labōriōsissimam dēvōtus; sīn
requiem captō, prōtinus mēns fīēbat miserior.
123. Accēdēbat quod calceāmentīs dēficiēbar. Nautae super nāve
aut nūdīs pedibus aut tenuissimīs soleīs agēbant. Caligās ego et
magister nāvis habēbāmus, sed ego magnitūdine pedum superābam.
Porrō saepius ex necessitāte mare ingredientī, corium caligārum
sē contrāxerat. Ego autem post trēs labōriōsōs diēs, pedibus
aeger, nōlēbam exīre. Omnium rērum mē taedēbat. Nova lūna jam
intrāverat. Axem ego quadrātam coepī incīdere, īnscrīptiōnem
quasi sepulcrī dēsignāns. Tālis erat:
Rebilius Crūsō,
Anglōrum cīvis,
Maurōrum captīvus,
Braziliēnsis colōnus,
Hīc naufragus sōlitārius,
Hominum miserrimus,
Quīntum jam mēnsem ēnecor.
Illud iterāvī ter quaterque, hominum miserrimus. At subitō vōcem
quandam sēnsī, nōn auribus, sed corde: “Tūne omnium miserrimus?
Tū, quī summā pāce frueris, in pulcherrimā ūberrimāque īnsulā,
sānō validōque corpore! At nē tē Deus Maurīs iterum praedam
prōjiciat vel morbō feriat!” 124. Cohorruī. Tum reputābam: “Anne
hoc illud est, quod vātēs sacrī summā in sōlitūdine afflātum Deī
quaerēbant? Numne igitur mē quoque intrat ille afflātus?” Mīrē
profectō agitābar. Dein mēmet increpuī: “Ō fatue Rebilī, sānae
nōn es mentis. Imāgināriā sapientiā vērāque dēlīrātiōne
capiēris, sī dīvīnam crēdēs tē audīre vōcem.” Prōtenus velut
dēmortuus hominibus, vīvus necessāriē cōram Creātōre meō, mīrā
quādam ac novā audentiā illum compellābam, et quasi vōtum
concipiō. “Ō Suprēme! quisquis es (inquam), nimius tū es mihi:
pavēscō fānāticam dēmentiam. Sed dulcem redde hominum aspectum;
tum prūdentius tē cognōverō, plēnius venerābor.” Post haec
tranquillior fīēbam: sed perīculōsa esse sēnsī intervālla
industriae, nisi oblectātiōne aliquā sōlārer. Quārē pictam avem
psittacum, sī possim, capere ac mānsuēfacere dēcernō, sī forte
mēcum colloquātur. Dē macacō[L] cōgitāveram; sed timuī hās
bēstiās, nē malignō forent ingeniō: sānē aliōrum generum aliī
sunt mōrēs: itaque hoc cōnsilium dēposuī.
125. Mox leporēs quoque volō capere. Quippe saepius captāveram,
neque ars mea prōcesserat. Leporēs illī (seu rēctius cunīculī:
ita crēdō: sed quia carō leporem potius referēbat, idcircō ex
prīmā illā nocte leporēs semper appellāveram;) attamen
gallīnārum domesticārum mōre sē gerēbant. Quam proximē sinēbant
mē adīre, tangere nōn sinēbant; sed in cava terrae prōrumpentēs,
inde mē intuēbantur. Laqueōs īnstrūxeram plūrēs, sed frūstrā:
jam piscandō experiendum esse arbitror. Super nāve flagra
aliquot rōbusta erant, quae (nam fatendum est) ad flagellandōs
nigrītās comportābāmus, sī ratiō tulisset. Hōrum tria
offenderam, āvēxīque propter lōrōrum ūsūs. Nunc ūnīus in fīne
hāmum piscātōrium grandiōrem affīgō. 126. Virgam quoque praeparō
tamquam piscātōriam, sed breviōrem, resticulā īnstrūctam: huic
fasciculum tenerārum herbārum adnectō. Trēs sacculōs super
humerō portāns cum virgā flagrōque, leporum adeō locōs. Sinistrā
fasciculum jactāns, ad lūdum alliciō. Post paulō lepus incipit,
ut fēlium catulī, persequī fasciculī cursum ac grāmina ejus
subinde rōdere. Flagrum ego dextrā tenēns, opportūnitātem reī
gerendae opperior, subitōque prōjectō hāmō, super caudā leporem
opprimō. Cōnfestim arreptum attineō, sacculōque immersum. Tantōs
ille ciet strepitūs, ut cēterī accurrant mīrābundī; dumque
obstupēscunt, alterum verbere hāmī assequor. Animadvertō marem
esse ac fēminam; quārē satis habeō, laetusque dēvehō praedam.
Sub rūpe ubi cava loca abundābant, crēdō nōn male habitātūrōs;
posteā ad mānsuēfaciendōs operam adhibuī.
126* Dē calceāmentīs pauca sunt explicanda. Quoniam labāscēbant
omnium caligārum coria, sēnsī validiōre esse opus tegumentō
pedum: idque juncīs ac lentā quādam cortice plicātīs concinnāvī.
Ē juncīs, quōs ⸤dīversī generis plūrimōs⸥ in sōle siccāveram,
eōs dēligō quī lentī simul et relūcentēs vidērentur: nam
quidquid relūcēret, id caunārum mōre pluviās optimē rejectūrum
crēdidī. Ex hīs plicāvī marsūpium, cujus fōrma erat pedis īnstar
ā convexō ad calcem praecīsī. Dein ē corticibus, quās
mācerāveram, lōra plicāvī, lāta minus duo digitōs. Veterum
caligārum fundum vel soleam sub marsūpiō illō positum, dum pēs
meus inerat, lōrīs illīs circumligāvī, nōdāvīque super tālō.
Rudis sānē hic calceus erat, attamen aliquātenus certē pedem
prōtēxit vulneribus. Nōn absurdum erit hīc dīcere, mē ipsā in
Brazīliā contrā īnsectās saepe Persicōs gestāsse socculōs, ē
tapēte factōs. Per hōs nōn possunt culicēs mordēre, sed spīnae
sentēsque facile penetrant.
CAPUT (VI.) SEXTUM.
127. Circā Īdūs Jānuāriās ad montem explōrandum accingor.
Lacernam capiō cibumque, sī forte pernoctārī opus sit.
Mollissimōs induor calceōs: prōspeculum adnectō balteō. Adsūmō
canem. Sed ante exortum sōlem ēdūcō haedōs, et (quod mōris meī
erat) commodō in locō paxillīs dēstinō. Tum ex convalle
dextrōrsum surgēns juxtā aquam dēsilientem pergō, saltum versus
meum. Sed ascendō jugum, quō lātius prōspectem, saltumque subtus
in laevā faciō. Modica erat acclīvitās, sed continua. Sub soleā
mihi breve erat grāmen,—molle, frīgidulum, nōn impediēns. Quō
magis īnsurgēbam, largior erat aura ac plēna vigōris. Facile
līberēque incēdēbam. Dextrā, caprōrum videō scopulōs ac pāscua;
sed ad sinistram magnō flexū redeō, dein convallem flūminis
nōtam attineō suprā, moxque hortōs meōs. Hōs simul ac
praeterīveram, sinistrōrsum lēnī dēflexū contendēbam, incēpīque
ipsum montem oblīquē ascendere. Jamque intellēxī, longē facilius
hōc cursū ⸤quamvīs longō⸥ hortōs adīrī; nam propter aurās
montānās, siccius solum, breviōrēs herbās, nōn modo nōn
dēfessus, immō recreātus sum itinere. Ubi aquula quaedam ā monte
dēsilit, canis incipit lambere. Sīc monitus, cibīs commūnicātīs,
vēscor bibōque. 128. Ut prīmum monte dē summō prōspexī,
praegestiēns cūncta admīror. Valdē praeceps erat mōns occidentem
ac Septentriōnēs versus, id est, ad mare. Ipsa aetheris clāritās
extentusque Ōceanus pulcherrima erant. At ego propius
circumspectō alterum in latus, unde clēmentissimē surgēbat tanta
altitūdō, illam vallem lūstrātūrus in quā superne hortī erant
meī. Penitus dēspicere nequīvī, sed per oppositōs clīvōs cursum
ejus usque ad mare indāgō. Aestus tunc quam maximē recesserat;
laetus tamen animadvertō rīvum sē in mare effundentem, duōsque
⸤quasi hujus tribūtāriōs⸥ dē dīversīs rīpīs rīvulōs, quōrum
utervīs scapham meam possit excipere. Per prōspeculum
dispiciēns, facile vīdī palmās astāre praegrandēs ⸤ōstium rīvī
versus⸥ et paene ad ōram maris. Postquam illāc satiāvī oculōs,
conversus in aliam terrae regiōnem aspectō. Vasta hīc subjecta
est silva usque ad ultimum īnsulae lītus. Dēclīvitās modica
erat, nec continua: quīndecim mīllia silvae ad minimum haec
aestimābam. Nē prōspeculī quidem ope ultimārum poteram arborum
nātūram cognōscere, cēterum proximae ultimaeque valdē erant
dissimilēs. Ad Aquilōnēs Juga Caprīna (sīc enim nōminābam)
scaenam conclūdēbant, sed mare superēminēbat. 129. Haec dum
commeditor, prōspectōque circumcircā, repente terram ē longinquō
videor vidēre merīdiem versus. Dispiciō, anne sit nebula. Etiam
atque etiam contemplor: dēmum agnōscō lātissimē porrēctam
terram, valdē humilem, sed terram tamen. Prīmō mē spē illud ac
gaudiō affēcit. Continentem Americae merīdiānam esse prōnūntiō:
mox fateor, nihil id ad mē. Etenim tālis regiō sōlitūdō est
vastior, foedior, immānior longē quam haec est īnsula. Fac
abesse barbarōs hominēs panthērāsque; at illīc sī forem, aut in
lātissimā atque inhūmānā arēnā prōjicerer, aut (quod crēdō
potius) in aggeribus silvōsīs maximī alicujus fluviī, inter
palūdēs immēnsās atque īnsalūberrimōs vapōrēs. Sānē haec īnsula
prae continente illā tamquam Paradīsus est. 130. Retorqueō
oculōs meum versus rēgnum, contentus, laetiorque; tum dīrēctā
incipiō viā dēscendere, dōnec tōta mihi vallis patet. Mox hortōs
meōs cōnsīderāns, fruticēs observō grossulāriīs[M] nōn
dissimilēs, quibus propiōrēs clīvī distīnctī sunt. Hōs versus
dīrigō gradum. Magis magisque ūvidum inveniō hoc latus jugī,
velut spongiam; id quod rīvum perennem prōmittit, herbīs
pluviālem aquam multōs per mēnsēs sustentantibus. Fruticēs autem
illī in sicciōre stābant ōrā, quamquam prope ad ūmida. Vītēs
recognōscō, et ūvās crēdō posse suā in tempestāte hinc dēferrī.
Porrō crūda māla citrea colligō plūra līmōnāsque ad dēliciās
bibendī.
131. Regredior paulātim dēscendēns, dōnec ad jūnctūram vallium
pertingō. At ipsō in laevō vallis latere quasi viam nātūrālem
caespite obductam cōnspicor, quae dēclīvitāte perquam modicā
⸤saltum versus meum⸥ dūcit. Per hanc libet dēgredī. Nusquam
minus decem pedēs lāta erat. Suprā ad laevam, īnfrā ad dextram,
clīvus satis arduus erat, herbīs multōrum generum abundāns, sed
in fundō arboribus cōnsitus dēnsissimīs. Agnōvī prōtinus,
facillimē posse in trahulā meā ex hortīs hāc viā frūctūs ad
rūpēs super cavernīs dēvehī; nam caespes erat brevis, dūrissimō
in solō atque (ut arbitrābar) calcāriō; jamque ūnō in cōnspectū
prope tria mīllia viae hujus patēbant. Dēambulāns alacer, saltum
tandem meum in laevā praetereō, mox dēsilientem illum rīvulum
assequor, videōque nōn posse trahulam sine ponte hāc trānsīre.
Sed tālem pontem nōn magnī esse operis jūdicō.
132. Praeclārum sānē vidēbātur hujus diēī iter. Laetus, atque
idcircō līberālior, trīticō atque hordeō Eurōpaeō columbās
largiter pāscō. Hās frūgēs ⸤in sacculīs conditās⸥ ē nāve
asportāveram, sed parvī aestimābam; nunc columbīs largior. Neque
umquam sānē hās avēs neglēxī, sed inter famulōs reputāns, plūs
minusve cibī impertiēbam. 133. In ūniversum aestimantī, trēs
partēs ⸤nātūrā dīversās⸥ īnsula exhibēbat,—frūctiferam,
sterilem, silvestrem. Sterilia ac sicca Caprīnum opīnor Jugum
collēsque vel grūmōs inde porrēctōs usque ad portum meum: ultrā
Jugum quidnam fuerit, nōndum vīderam. Spatiō longē minimō
fortasse erat frūctifera; sed ubi tantae silvae, ibi frūgēs
aliquandō esse possent.
134. Equidem postquam sēnsī quantō cum labōre rādīcēs ēsculentās
ē convalle humerīs portem, placuit cymbā dēvehere, sī cum aestū
maris flūmen ascendere possem. Quōdam diē hōs propter ūsūs
solitō mātūrius illātenus ascenderam, ubi quaedam humō nāscentia
colligerem; tum, nisi contrā aestum mē dēfatīgāre vellem, duās
ferē hōrās erat cōnsīdendum. Quārē cymbā trānsgressus flūmen,
regiōnem ex Occīdente oppositam explōrō. Ōstium versus flūminis
valdē praeceps erat rīpa, sed ubi aestus maris dēsinit, lēniōrem
habēbat clīvum. Collis calcārius esse vidēbātur, alterī illī
super cavernīs meīs simillimus. 135. Simul ac culmen attigī,
mare versus omnia esse praecipitia intellegō. In brevibus herbīs
prōstrātus, caput ultrā marginem rūpis prōtendō, ejusque rādīcēs
subtus videō undīs etiamnum lavārī. Ulterius ad Septentriōnēs
surgēbat mōns īnsulae ille altissimus, quam explōrāveram.
Celeriter ea vīdī quae maximī erant, redeōque properus. 136. Vix
attingō cymbam, atque trēs cōnspicor psittacōs in rāmīs
cōnsīdentēs. Flagrum arripiō (id erat in cymbā), item illicō
virgam dēcīdō. Concitātiōre flagrī verbere psittacum assequor,
hāmōque dēprehendō. Rōstrum ejus metuēns, sarmentō oculōs meōs
prōtegēbam. Ille autem subitō dolōre territus, prōrsus exuit
fortitūdinem, neque valdē reluctābātur. Itaque sarmentō, quod in
laevā tenēbam, caput ejus opprimō, mox pede inculcō sarmentum,
expedītōque cultellō ūnam plūmam circumcīdō. Nē longus sim,
fūniculō attentum dēvehō domum, asperiōre captūrā nihil gravius
perpessum. Fūne pede dēligō, perticā ad īnsidendum datā.
Facilius id vidēbātur, quam caveam ē cancellīs facere.
137. Ego autem captīvīs leporibus cōnsulēns, dōlium quoddam ē
perfrāctīs trānsennā īnstrūxeram: hīc in cavō rūpis dēgēbant.
Fīmus caprīnus, quem ē stabulō ēgererem, in sicciōre humō
appositus, locōs praeparābat in quibus caespitēs herbāsque
leporibus dīlēctās dēfoderem. Leporēs summā cūrā pāscō ac
mānsuēfaciō.
138. Sed in nārrātiōne meā paulum nunc regredī opus est. Ut mē
oblectārem, saepius librum sūmēbam; aliās mathēmaticum illum,
quī teneram cūram prīmī meī atque optimī patrōnī revocābat;
aliās geōgraphicum. Hinc quōdam diē dē Indīs ēdiscō, quam
prūdenter ferōs elephantōs mānsuēfaciant. Equidem dē caprīs meīs
ad trahulam jungendīs cōgitāveram, sed nōndum grandēs erant:
hārum autem opperīrī aetātem, longum vidēbātur. Jam, hīs
perlēctīs, crēdidī, posse caprum ferum pariter ac ferum
elephantum ad quamlibet aptārī disciplīnam, cujus quidem ⸤ipsīus
nātūra⸥ foret capāx: cūncta in eō vertī, ut feram in manū
tenērēs. 139. Rē ponderātā, dēmum ēgressus sum, certus
dēpugnandī. Duās succingor pistolās, quibus mē in extrēmīs
prōtegam; sed restibus laqueīsque sum frētus. Laqueīs duōbus
tribulōs ferreōs, sī rēctē rem nōminō, validissimē annexueram.
Tribulī autem tālī erant nātūrā, ut, hominis pede oppressī,
trīna spīcula in solō dēfīgerent. In rēticula herbās comportābam
eās quās maximē dēligēbant caprī. Canem domī cōnstringō, atque
sīc armātus sēdēs petō caprīnās. Plūrēs ibi videō caprās atque
haedōs; mox caprum quendam grandem ac rōbustum contemplor, (vix
minor erat quam bonus asinus) quī vīribus cōnfīsus seorsum
agēbat. Hunc adeō, herbās suāvissimās porrigēns. 140. Ille autem
neque territus neque īrātus, accēdit rōditque libenter. Herbās
in humum prōjiciō, dumque pāscitur, laqueōs cum tribulīs super
cornibus impōnō. Tribulum ūnum pede pressum humī īnfīgō; dein,
antequam sentiat, inculcō alterum quoque, et sub pede attineō.
Prōtinus gnārus sē illigātum, in posteriōribus crūribus sē
ērigit, sūrsum capite nītēns: ego autem tertiō laqueō pedēs ejus
prīmōrēs involvō. In eō erat ut alterum extraheret tribulum,
quandō artē cōnstrictīs prīmōribus pedibus, quōs in āere
habēbat, ego asperrimē trūdēns dējiciō eum in latus. Cōnsīdō in
armum, inculcāns cornū. Ille autem sīc dēpressō capite
pedibusque correptīs, onus violentissimē dētrectābat, sed
nequībat excutere. Ego nōn invītus sinō eum sē dēfatīgāre
calcitrantem, sūbulamque[N] grandem ac lōrum expediō. 141. Summā
in tranquillitāte labrum ejus superius perfodiō, atque īnserō
lōrum, quod ānulī īnstar concinnō, plūriēs nōdātum. Tribulīs
novō in locō dēfīxīs, amplius paulō lībertātis pedibus ejus
permittō, ut amplius sē dēfatīget frūstrā connītendō. Tandem
dēfessus, sūdōre perfūsus, requiēscit. Herbīs in reticulum
recollēctīs, surgō; convellō tribulōs, appendōque cervīcī ejus;
tum labrō trahō lēniter. Is, dolōre gemēns, ērēxit sē,
invītusque sequēbātur, pedibus etiamnum cōnstrictīs, sed nōn
adductē. 142. Sīc quīnquāgintā forsitan passūs eum dēdūxī. Tum
subitō reluctābātur; sed dolōre labrī percitus, cornū mē
feriēbat: id vērō facile caveō, lōrō subtrahēns; simul, iterum
adductō laqueō, praepediō crūra. Sānē ille tōtus contremīscere,
praeteritōrum memor et posthāc mē sequitur oboedientissimē: quod
simul atque animadvertō, porrigō herbās ante nārēs. Nōlēbat
rōdere, sed odōrem libēns captābat; jamque facile eum in saltum
meum dēdūcō. Ibi arborī firmiter alligātum famē parō expugnāre.
Porrō id nūllīus erat labōris; etenim postquam haedōs jūxtā
affīxeram, mixtā crūdēlitāte et clēmentiā mox plēnissimē est
domitus.
143. Explōrātō, posse feram sīc subigī, post aliquot diēs capram
pariter aggressus, hanc quoque vel facilius dēdūxī. Duo haedī
grandēs ac paene adultae mātrem ad praesaepe volentēs secūtae
sunt; tum novā veterī admixtā catervā cito maerēre dēstitit.
Itaque grex meus jam caprum habēbat ac capram, item trēs haedōs
duāsque juvencās caprās. Ego vērō cūnctōs incipiō trahulā
cōnsuēfacere. Difficile sānē est rēs gestās ōrdine statō
nārrāre. Quippe perpetuō variābantur labōrēs meī, neque umquam
ūnō quasi nīsū ūllum opus perfēcī, sed particulātim operābar,
seu tempestāte caelī mōtus, seu phantasiā, vel subitō aliquid
recordāns; et sīquid parum bene valēre crēderem, reficiēbam in
melius. Dē piscātiōne meā mox sum dictūrus. Sīc, inter labōrēs
multōs et ōtiī paulum, praeteriēre mēnsēs.
144. Circā Kalendās Aprīlēs, ut crēdō, imber mātūtīnus (dē quō
memorāvī) largior et almior cecidit. Mīrum inde vigōrem nacta
sunt omnia quae gignit humus, mīramque ego ipse voluptātem
percēpī. Exspatiandum dēcernō. Ad speculam meam (dē quā ante
memorāvī) ēnīsus, prōgredior ut lītus ad Orientem amplius
cognōscerem. Duo mīllia fortasse passūs prōcesseram, quum viam
quandam Lūnātam videō (sī sīc licet appellāre), quae flexū
continuō, acclīvitāte modicā, ab ōrā maris palmārum ferācī ad
culmen hujusce regiōnis dūcēbat. Jam praeter ōram maritimam duo
numerābam prōmontoria duōsque sinūs: nunc Tertium hunc appellō
sinum. 145. Cēterīs in rēbus prīmō nihil novī exhibēbātur, nisi
quod arēnae extendēbantur lātissimae. Plūribus hās rēbus
distīnctās vidēbam. Expedītō prōspeculō, marīnās dispiciō
testās,—immō testūdinēs,—dīversissimās magnitūdine. Id quidem
gaudeō. Porrō hōc in sinū palmae ita dominābantur, ut vix
quidquam aliud inter arborēs dēsuper vīderim. Palūdēs autem
longiōrēs in rūpibus continuābantur suprā palmās illās. Ut
explōrem cūncta propius, palūde quādam nōn facile circuitā,
dēscendō ad ōram maris. Tria palmārum genera agnōscō, flectō
sēnsim ad sinistram, dēmum Lūnātā illā viā domum redeō. 146.
Posteā mēcum excutiēns, cūr in portū meō cactī optimē
crēscerent, palmārum nihil esset; colligō, quia palūdēs apud mē
super rūpibus nōn sint, idcircō neque cocōs neque aliās palmās
nāscī. 147. Jam dē grege quotīdiāna mē incessit cūra, ignārum
quid sānitātī necessārium foret, et quantus ac quālis hujus
aestātis calor. Multa fēcī, mox īnfecta reddidī; quae nārrāre
nōn opus est. In saltū meō novum praesaepe meditābar. Sed haedōs
nōn effugitūrōs crēdō, retentīs caprō caprāque; igitur solvō.
Canis autem tunc mēcum erat, ipsum ad saltum. Is, simul ut haedī
excurrere in prāta coepērunt, novā lībertāte gestientēs, ipse
lūdī fit particeps: quippe collūsōrem diū nōn habuerat. Tum mihi
aspectus sānē erat jūcundissimus. 148. Caper, immō capra, ut
crēdō, brevī in curriculō plērōsque canēs vēnāticōs superat, sed
canī perdūrat vēlōcitās. Ipsae sē haedī tam pernīcēs
ostendēbant, ut nōn sine magnā contentiōne canis eās
praeverterit. Neque volēbant effugere; nam iterum iterumque
redībant. Ego vērō omnium hilaritāte exhilarātus, increpō mēmet,
quod cicurēs animantēs tam innocentī voluptāte prīvāverim.
149. Caprōs hōs dictitō; attamen nēquāquam erant nostrātium
caprōrum ad normam. Antilopās equīnōs vel ὄρυγας fortasse quis
illōs appellāverit. Cervīx hōrum carnōsa et arcuāta, armus
amplus plānusque, equum generōsum referēbat. Pellis brevissimō
dēlicātissimōque villō sīve lānūgine, colōre mustēlīnō,
vestiēbātur; neque saeta inerat neque pilus, praeterquam in jubā
atque in maris barbā. Juba ferē tōta in ipsō sēdit armō.
Lacertōsiōrēs erant quam dāmae fulvae; ferō potius cervō
comparāverim. Cētera erant rotunda, bene compācta; crūra autem
gracilia, ex osse dēnsissimō. Os frontis valdē rōbustum crēdidī.
Cornua nōn recurva, sed propiōra taurīnīs; id quod arcuātae
cervīcī crēdēbam aptius. Caprae cornua divergēbant aliquantum.
150. Antehāc cūnctōs in trahulā exercueram, sed sine pondere:
pondus nūdō dorsō saepius impōnēbam: nunc caprō capraeque
quotīdiānum labōrem adjūdicō, sī rēctē possim apparāre.
Retinācula fūnālia trahulae adaptāveram, sed collāre tractōrium
longē erat difficilius. Quidquid compēgeram, rudius esse sēnsī:
id enim erat agendum, ut nē pulmōnem onus opprimeret. Vīdī tamen
armōs cervīcemque equīnīs esse tam compariā, ut sī male rēs
cessisset, artifex culpandus foret, nōn animal. Nihilōminus
totiēs male rem gessī, ut dēstiterim amplius hāc in viā cōnārī.
Fūnēs dēmum meōs circum frontem, cornibus sustentātōs, composuī;
id quod sī nōn optimē, at satis bene cōnfēcit rem.
151. Ligna quae superne ad rūpis marginem convēxī, ⸤ut plūrimum⸥
dēvolvō, trahulā suprā relictā. Ferē quotīdiē post fīnītum
imbrem haedōs cum cane submittō in clīvīs lūsūrōs. Valdē mihi
placēbat, quod canis circumcurrere et circumscrībere eās,
pāstōrīciī canis mōre, magis in diēs discēbat. Ego autem, sī
longiusculē abesse vidērentur, jubēbam: “īret, redūceret:” quod
quidem ille, quasi probē intellegēns, cōnfestim faciēbat. Porrō
grex ipse canem dīligere vidēbātur. Jam spērābam nōn necesse
fore ut hās vincīrem, quae ferae lībertātis nōn recordārentur.
152. Aliud quoque mox excōgitāvī. Ex virgulā quādam, puerōrum
nostrōrum mōre, cavātā ac terebrātā, fistulam cōnfēcī. Hāc clārē
canēbam quotiēs gregem eram pāstūrus: immō, sī in viā inter
trahendum caprō forem vēscendī factūrus cōpiam, fistulā anteā
sēdulō sonābam; neque umquam eōs frūstrābar, sed post illum
cantum, aut cibātum illīs aut pōtum fidēlissimē afferēbam. Inde
factum est, ut sonō fistulae libentissimē accurrerent. 153. Dē
cibō meō restat aliquid nārrandum. Pānem nauticum ac farīnam ē
nāve eō magis cōnsūmēbam, quia verēbar nē mūcēscerent. Videō
autem, sī Summī Nūminis dēcrētō hīc diūtius mihi sit dēgendum,
domesticīs opus esse cōpiīs. Quidquid herbārum, arōmatis,
frūctuumve condiat cibōs, sī nec ponderōsum sit et cōnservārī
queat, id fateor ā longinquō nōn male importārī: sed quidquid
sit quō vēscar praesertim, hoc omne sub meā esse manū oportēre
crēdō. Igitur agellum vel angulum potius in portū dioscōreīs
dēstināveram, sī humum idōneam afferre possem. Siccātae carnis
paululum restābat, neque id jūcundum. Leporem, praeter prīmum
illud ā cane, nōn gustāveram; sed piscēs facile capiō,—id quod
explicandum est. 154. Prīmō līneā hāmīs īnstrūctā piscābar, sed
hujus valdē taedēbat mē. Posteā pōne cymbam parvum verriculum
trahēbam, quod identidem scrūtābar, plūrēsque hōc modō piscēs
capiēbam. Mox alia succurrit ratiō,—ut ōstium portūs verriculīs
trājicerem; idque fēcī, quamvīs difficile erat valida ferrāmenta
in scopulōs illōs (Postēs quōs dīxī) īnfīgere. Clāvōs spīcātōs ē
ferrō optimō postquam satis acuī, malleō artillātōris sīc
impēgī, ut angustās rīmās inter saxa exsculperem: hūc adēgī
ferrāmenta, quibus rētia innīterentur. 155. Aestus alluēbat
piscēs, quōrum aliquot saltem numquam nōn relinquēbantur in
verriculīs. Interdum magna vīs capiēbātur; tunc maritimae avēs
per rētia irruentēs mēque et praedam meam vexābant. Quoniam
⸤corticibus sublāta⸥ natārent verricula, piscēs attinēbantur sub
aquā, quae profunda erat in ōstiō. Itaque hoc meum aestimō esse
vīvārium, unde piscēs, quotiēs velim, nōn magnō labōre capiō.
Magnum mihi labōrem attulerant verricula; sed animum meum, dē
cibātū canis fēliumque ānxium, sōlābantur.
156. Profectō quandō dē meīs labōribus mēcum reputō, illa mihi
interdum subit animum contemplātiō, anne, sī optimus parēns, ut
erat tenerrimus, sīc sagāx fuisset meaeque intellegēns indolis,
posset forsan mē domī apud sē tenēre, contentum atque beātum.
Nae, sī probē mē nōsset, nōn in Anglicārum lēgum studia,—semper
ārida, jejūna, saepissimē praeposterā,—incumbere mē voluisset;
sed impigrum ac strēnuum aliquod opus, ubi oculus manusque
viget, tālī commendāsset fīliō. Poteram autem patriae lītora vel
agrum lātius pervagārī, parentibus nōn dērelictīs. Etenim
meminī, quandō eram in Brazīliā, quamdiū nova erat opera, mīrā
mē vehementiā eam semper persecūtum esse. Nempe ut fortis equus
īre vult, sed quōrsum aut quārē, nescit; sīc impetū quōdam ad
agendum īnstīgābar, nūllō satis certō āctiōnis fīne prōpositō:
itaque, rem quampiam assecūtus, simul fastīdiēbam. Nec ūlla
profundior causa in fūnestam illam et scelerātam nāvigātiōnem mē
prōpulit, ex quā in exilium trīstissimum et labōriōsissimum sum
dētrūsus.
CAPUT (VII.) SEPTIMUM.
157. Dē capiendīs piscibus memorāvī: dē coquinandīs addō pauca.
Octo decemve piscēs, vel pauciōrēs sī grandēs erant, rapidō igne
leviter ēlixābam, tum pinnās,—id est, tōta latera,—capita,
caudās, fēlibus meīs reservābam. Magnā spīnā extractā, cēteram
carnem aut super crāticulā leviter torrēbam, aut cum fabīs vel
grānō admiscēbam prō canis cibātū. Equidem in verriculō saepius
marīna animālia inveniēbam, quālia nēmō piscēs nōmināverit:
porrō piscium genus valdē carnōsum, quod magnī aestimābam,
squātinīs nostrīs simillimum. Illud addō: sī vellem, poteram
facillimē grallātōriās avēs quae inter cautēs aut ipsō in portū
piscābantur, igne dējectās capere: sed carnem piscōsam fore
crēdidī, pulveris nitrātī dispendiō male ēmptam.
158. Farīnā autem ēlixā cum piscibus vēscēbar prīmō; mox Arabum
mōre assās placentās faciēbam. Nempe, combustīs super ferreā
lāminā vel plānō saxō lignīs, prūnās submovēbam; placentās ūdās
in calidā superficiē positās sub patellā ferreā obtegēbam: huic
iterum superingerēbam prūnās. Placentae subter, velut in furnō,
coquēbantur: sed fermentāre placentās nesciēbam. 159. Dē hīs
hāctenus. Cēterum dē pulchritūdine rērum quae domicilium meum
cingēbant, nōn eram incūriōsus. In flōribus aut foliīs sī quid
excelleret, plūriēs reportāvī aut rādīcem aut sarmentum, quod
dēfoderem in cavernārum vīcīniā. Summā in aestāte cocī nucem,
quae suā ex arbore dēciderat, reportāvī mēcum, plēnē mātūram
crēdēns; mox ipsō in portū meō serendam dēcrēvī. Etenim sīc
commentābar mēcum: “sī properē in Angliam āvehar, numquam mē
paenitēbit hanc sēvisse arborem, plūrium fortasse parentem,
aliōrum hominum domicilium ōrnātūram: sīn hāc in īnsulā dētinear
ultrā biennium, gaudēbō arbusculam vidēns surgentem.” Sēdulō
dēlēgī locum serendī, congessīque humum ūberrimam; statuō
irrigandam esse dīligentissimē. 160. Post diem sānē labōriōsum,
dum sub astrīs vēscor et bibō, antequam mē in aquārum lavācrum
committam, mīror quamnam ob rem mē tantopere fatīgem. “Anne, Ō
fatue Rebilī, nihil tibi esse operis putās? Timēsne, nē facile
nimis vīvēns, socordiā opprimāris?” Tum respondeō: (etenim mōris
meī erat, multa clārē loquī. Nisi hoc fēcissem, patriae linguae
forem oblītus: immō ipsum mentis acūmen hebetātum foret. Sed
prope omnia mea difficiliōra cōnsilia, plēnā ōrātiōne
prōnūntiandō, dēfīniēbam magis et cōnsummābam.) Itaque
respondeō: “Cibus, vestis, domicilium, vītam asservant hominis;
sed pulchritūdō beātam facit vītam. Ad portum meum adōrnandum,
in honōrem ejus et pulchritūdinem, cocum nucem cēterāsque rēs
cōnsēvī.” Extemplō etiam clārius, “Ōh fatue Rebilī! (inquam)
hominum neutiquam miserrimus es tū, quī adōrnandō domiciliō dās
operam.”
161. Aliam rem, absurdum forsitan, nōn absurdum erit lēctōrī
commūnicāre. Quārtō diē postquam cocum īnsēvī, longius dūrante
pluviā, tempus computābam, inveniōque nātālī mātris diē mē illam
sēvisse nucem. Mox meminī, quam incertum sit, vīvatne māter an
mortua sit. Mīrē tangēbar et tenerā perfundēbar memoriā. Tum
quia plūrēs nōveram vel audīveram, quī praesāgium mortis
alicujus sē habuisse crēderent, hoc mihi ipsī mātris mortem
ōminārī vidēbātur. Etenim jam fassus sum, mē, simul ac opere
cessārem, maestum saepius ēvāsisse frāctumque animō. 162. Quandō
mē ineptiārum incūsō, respondeō, “fortasse nōn esse ineptum.”
Nam sī restituat mē Deus in patriam, tum aut gaudēbō vīvam
inveniēns mātrem, aut rēctissimē praecēperō dēbitam maestitiam.
Sīn numquam restituar, sed sōlitārius peream, minus sum
inhūmānus, minus ab omnibus necessitūdinibus abruptus, quandō
cāritāte praeteritōrum ēmollior. Melius autumō, propter ficta
hūmānārum rērum flēre, quam rēbus hūmānīs omnīnō nōn tangī, et
prō mē sōlō vīvere. 163. Quamobrem ubi nōna venit diēs, dēcernō
in honōrem mātris novemdiālem praebēre cēnam. Hospitēs autem,
quōs sōlōs potuī invītāre, erant psittacus, canis, grex,
leporēs, fēlēs, columbī. Hīs optimam, quantum possim, parō
cēnam. Cēterōs facile satiō, sed duās capellārum experior
avidissimās. Magnitūdine in diēs crēscēbant. Omnēs, cibō
succulentō pāstōs, spērābam majōrēs pinguiōrēsque quam fera
animālia fore, sī semper largiter praebērem. Etenim vēlōcitātem
in caprīs minimē cupiēbam. Pondus corporis trahulae conveniēbat
vel lac prōmittēbat ūberius; itaque largā manū pāscēbam libēns.
In pābulō autem erat grāmen merum, frondēs item herbae plūrēs
dēlicātae, quās in mātris honōrem suggesseram. Hās cūnctās
comedunt, concupīscuntque etiam. Imber dēstiterat commodē:
cēnseō igitur fīniendam in saltū novemdiālem cēnam. 164. Quam
celerrimē ānulō lōreō caprum apparō, ejusque caudae capram
adjungō: cēterōs solvō. Falcātum gladium in balteum īnserō,
caprumque dūcēns nōtum ascendō trāmitem. Illī sequuntur. Canis
in fronte excurrit, psittacus humerō meō īnsēderat, suō mōre
garriēns incontinenter. Fēlēs ⸤mīrābundae ēmigrātiōnem⸥ ejulant,
tamquam plōrātrīcēs (opīnābar) ad sepulcrum, mox nōlēbant
prōgredī: cum leporibus domī remanēbant. Magnam vēlī laciniam
cum fūniculīs in dorsum caprī conjēceram; sīc saltum attinēmus.
Haedī alternīs pāscuntur, lūdunt. Sed ego gladiō falcātō herbās
frondēsque mollēs, quae sub quotīdiānā pluviā luxuriābant,
largiter succīdō,—aliās laciniā vēlī obvolvō, aliās merō fūne
colligō,—super dorsō jūmentōrum appōnēns. Opportūnum erat, quod
tunc haec pābula dēportāvī, nam posteā propter pluviās paulō
difficilior fuit convectiō. Cēterum animantium hilaritās et mea
ipsīus excitātiō maestitiam mihi dispulit.
165. Sub longiōre pluviā multum ego cum psittacō loquēbar; quod
quidem ab initiō fēceram. Sed postquam cōnsuētus est nucēs atque
aliōs cibōs ē manū meā capere, gaudēbatque meō adventū, properē
discēbat loquī, et valdē mē rīsū alloquiōque sōlābātur. Etenim,
ut plūrimum, docēbam eum sīc prōnūntiāre: “Ō fatue Rebilī!” sīc
enim mēmet appellāre solēbam. Atquī ille vocābulum “fatue” aut
nōn potuit dīcere aut nōn voluit, meum autem nōmen libentissimē
ac plēnissimē prōferēbat. 166. Aliquandō audiēbam, Ō debilī
Rebilī; vel, Ō febilī Rebilī; aliās, Ō hebilī Rebilī; quae
quidem sīc interpretābar, ut essent, Ō dēbilis, Ō flēbilis, Ō
habilis! dubitābamque subrīdēns, numne habilis magis an dēbilis
essem. Sed longē saepius meum nōmen ipsum iterābat, et quasi
variābat amātōriē. Ō Rebilī Rebilī, inquiēbat; tum accelerāns
semper sonōrum cursum, Ō Rebī bilī, Rebī rebī, Rebī relilī, Rebī
libilī, Ō!—Et quum ego trīstī cum misericordiā vocābulum Ō!
prōnūntiārem, ille mē imitāns prīmō tragicā sevēritāte dīcēbat
Ō! sed in fīne tamquam cavillāns dērīdēnsque illud Ō!
joculāriter efferēbat, dōnec in cachinnōs solvor.—Neque vincīre
eum opus erat; itaque ligāmina dētrāxī.
167. Omnium ūvidissimus, ut opīnor, Jūnius erat mēnsis, numquam
tamen quīnque vel sex hōrās exsuperābant pluviae. Quōdam diē
post imbrem splendida fuit caelī serēnitās cum aurā mollissimā.
Interrogāvī mēmet, quidnam facere oportēret. Statim respondī,—
“Nunc, sī vir es, Rebilī! testūdinem marīnam reportābis.” Hoc
namque saepe cupīveram, cōnātus eram numquam; sed hāc in
⸤clāritāte sōlis⸥ post pluviam, testūdinēs crēdēbam summā in
aquā suspēnsum īrī. 168. Cymbā expedītā prōgressus sum. Lātō
lēnīque mōtū fluctuābat aequor maris, molle, rūgōsum, et quasi
oleō perfūsum. Fervōrem sōlis aura marīna discutiēbat: itaque
pergō. Tertium illum attingō sinum; mox videō testūdinēs
plūrimās, summīs in aquīs aprīcantēs, fortasse dormītantēs.
Cautissimē circumspiciō, et modicā dēligō[O] magnitūdine ūnam,
cujus caput erat āversum. 169. Lēnissimō mōtū allābor, omnēsque
caveō strepitūs; dein pedēs testūdinis posteriōrēs trānsversīs
manibus arripiēns, dum ad prōram genibus innītor, ūnō mōlīmine
ac jactū praedam mediā in cymbā teneō supīnam. Morsus testūdinis
horrendus est: hunc sī cavēbis, cētera erunt in facilī: in
dorsum autem conjecta, jacet immōbilis. Cōnfestim redeō, tam
citō successū laetus. Postmodo haec praeda majōris mihi erat
quam putāveram.
170. In diēs mox foedior ingruēbat tempestās. Tandem inter
nimbōs nigerrimōs prōdībant fulgura tremenda, quae frīgus
maximum incutiēbant: grandinis procellae sequēbantur. Tonitrua
per plūrēs hōrās erant paene continua. Mare vehementer furēbat;
aestus ipsās ad rūpēs pertigit. Quandō pluvia paulisper
dēstitit, exeō prōspectūrus: ecce autem carīna nāvis nostrae
decem mēnsibus post naufragium, ipsīs in arēnīs intrā cautēs
prōjecta. 171. Extrā cautēs mare montōsum erat; intrā tam
perfrāctum, ut nūlla posset esse cymbae ūtilitās: sed valdē
brevem esse intellegō aquam. Tantā sum cupiditāte incēnsus, ut
caligīs ac bracchiīs exūtīs, mare ingressus nāvis fragmina
scānserim. Summae sānē partis nōn multum restābat: quid
remanēret in alveō, volō inquīrere. Facile videō et multa inesse
et nihil posse mē id temporis āmōlīrī: itaque postquam satis
explōrāvī, redeō domum, per aquās praeter rūpēs necessāriō
vādēns. 172. Sed algēbam, crepitābantque dentēs meī. Mūtō
vestīmenta: fricō cutem: sed algeō tamen. Ignem accendō, neque
inde multum acquīrō calōris. Sēnsim invēnī, penitus in vīscera
dēscendisse frīgus, et morbō mē pertentārī. Prōjectus in cubīlī,
quidquid ibi erat vestīmentōrum circumvolvor. Nēquicquam.
Ignārus quid facere oporteat, pavēscō nē vesper ingruat,
tenebrīs obtegar, inops auxiliī cōnsiliīque. Tandem algōribus
meīs nimius fervor succēdēbat, valdē profectō violentus. 173.
Interdum Maurōrum fōrmulam adhibēns, in pectore aspīrāvī: “Ō
Deus! ā tē prōdīvī, ad tē redeam!” Quid foret, esse sōlitārium,
tum dēmum cognōveram. Jacēre, stāre, sedēre, cūncta dolēbant;
flagrābat caput. Corporis dolōrēs angor mentis exsuperābat.
Tenebrās, omnium rērum maximē, metuēbam. Surgō, pede titubante
incēdō, aquam pōtulentam et citrea māla quaerēns. Ōs interius
plānē siccum erat; lingua sī buccās, sī palātum tangeret, ibi
adhaerēbat. Quārē mālum citreum in tenuissimās quasi assulās
concīdī, quārum ūnam linguae apposuī: aliās in pōculō compressī,
deinde aquā commiscuī. Hoc medicāmentum sorbillābam, interdum
bibēbam. Crēdidī fervōrī vīscerum id fore ūtile. Alteram mox
atque alteram super linguam compōnō assulam citricam, siccitātis
levāmentum. Jam nox adveniēbat, recordorque animālia nōn esse
pāsta. Fēlēs vehementer ejulābant. Neque potuī eās abigere,
neque, dum fervor capitis īnstat, sufficiunt mihi vīrēs ad
ministrandum.
174. Tandem in sūdōrem solvor: post hōrās dolentissimās mēns sē
aliquantum recuperat. Spissō obvolūtus palliō, cibātum praebeō
fēlibus, leporibus, caprīs, canī, quamquam dēbilis tōtō corpore.
Jam certum habeō, quālis sit febris hujus nātūra; fēlīcemque mē
jūdicō, quod lūx in tantum dūrāverit. Mente levātus, plūrimīsque
vestibus opertus, somnum captō; sed quandō dormītō paulisper,
morbida mē terrent īnsomnia, prāvā religiōne plēnā. Sānē
plūribus hōrīs ante lūcem ipse sūdor cessat; tum, quamvīs
dēfessus, labōriōsē cutem perfricō, et quidquid ē vestīmentīs
maximē sit villōsum, libēns amplector: ligna in culīnā accendō.
Dē remediō morbī tum meditor. Dīxī mē cinchōnam ē valle
apportāsse, atque in ūsum coriī adhibuisse. Bonam hinc esse
medicīnam nōveram; nunc vērō contrā amāritūdinem ejus firmāns
mentem, aquā commixtam līberē pōtō. Nec dubitō quīn mē sagāciter
cūrāverim; nam febris nōn rediit. Māne autem ē cubīlī surgēns,
cōgitō quid posteā faciendum.
175. Imprīmīs statuō: sī possim, noctem īnsequentem nōn sine
lūmine mē āctūrum. Aut candēlās aut lucernam aliquam jūdicō
necessāriam. Nihil facilius vidēbātur, quam Maurōrum rītū rem
cōnficere, sī aut oleum aut sēbum habērem. Sed quicquid fuit, id
omne crēdidī cōnsūmptum esse, aut in cibātū canis aut in scaphā
resarciendā, sīve in retināculīs jūmentōrum vel in serrā. Tum
testūdinis reminīscor: hujus adipem volō adhibēre. Item carnem
ejus, ut novum quiddam, prō cibō statim concupīscō. Dē mactandā,
fateor, haesitābam; nam tāle fēceram nihil. Caput testūdinis sī
amputābitur, tamen (ajunt) post vīgintī quattuor hōrās mordēbit
tenācissimē. Quid ergō occīdet eam? Ego vērō opīnor, amputātō
capite, nihil dolōris sēnsūrum corpus. Igitur ipsō in dōliō, ubi
in aquā marīnā servābātur, amputō caput: hoc cautē forcipe
abjiciō: cētera concīdō et plūrima intus ōva inveniō. Hōrum
quattuor prōtinus torreō, vēscorque cum placentā. Maximam vim
adipis excipiō. Partem hujus (eam ferē quae solidior erat) prō
placentīs assandīs vel prō sartāgine reservāvī: longē plūrimam
prō oleō sūmpsī. Tum dē līnāmentīs cōgitō. 176. Fēlīciter
accidit, quod huic reī nōn opus est vīribus: līnāmenta
contorquēre, puellārum potest esse opera. Veterum fūnium
quidquid esset corruptum, prō stuppā reposueram. Inde duābus
hōrīs līnāmenta cōnfēcī, quot trīgintā noctibus facile
sufficerent. In ferreā patellā dēpōnō adipem ac līnāmentum sīc
circumtortum, ut fīnis hujus super labrō patellae minimum tantum
dēpendat. Ipsum līnāmentum liquidā adipe saturātum accendō,
experiorque rem bene prōcēdere. Equidem sī dormīrem, nēmine
līnāmentum subinde extrahente, post paulō extīnctum foret:
attamen id parum rēferre cēnseō; nam per igniāria possem
accendere, ut prīmum ēvigilārem. Posteā juvat mē invēnisse,
tālem febrem posse subigī.
177. Post trīduum fīnītae sunt pluviae, et sōl prōcessit
clārissimus. Ego quoque prōdeō, tepōre gaudēns. Invīsō lītus.
Videō dōliīs strātum, cadīs, arcīs perfrāctīs, lignīs omnis
fōrmae et ferrāmentīs. Paene in siccō erat ipse nāvis alveus,
cum ancorā atque ancorālī. Cūncta jam prō meīs dēstinō, sed volō
relaxārī paulisper; etenim minus firmum mē sēnsī: igitur ab hīs
redeō in portum. 178. Fēlēs videō, utramque cum catulīs recēns
nātīs. Tum mē subit: “Āh! illud erat, quārē adeō ejulāvēre; nōn
tamquam fūneris plōrātrīcēs, sed ut expostulārent catulōrum
alimenta.” Bonīs mātribus collaudātīs, praetereō. Jamque
recordor, feram fēlem prīmō illō diē esse ā mē vīsam; dē quō
posteā aliquotiēs dubitāveram. Agnōscō, aut in saltū aut in
silvā magnā tālēs invenīrī bēstiās. 179. Gregem dēambulāns
assequor. Haedōs omnēs grandēscere ac pinguēscere notāveram;
jamque videō jūniōrēs capellās spem prōlis dare. Invīsō leporēs:
ēn autem, lepus fēmina lepusculōs ēdiderat. Nōn rīdēre nōn
poteram: immō cachinnāvī. Sīc autem interpretātus sum: Teneram
prōgeniem male nāscī ante fīnītās pluviās: quārē sīc esse ā
Nātūrā comparātum, ut quam proximē posteā nāscerentur.
180. Lēctōrī dēnūntiandum est, inde ab illā febre pietātis mē
cōnscium novae factum. Rē nōn prōrsus nova erat; nam inde ab
ipsō naufragiō quasi fermentātiō mentis coepta est. Tum prīmum
didicī, quantī esset hūmāna cāritās, quam jūcundus ipse aspectus
hominis. Mox ergā ipsa animālia ēmolliēbar, quōrum cāritātem
plūris quam ūtilitātēs aestimābam. Deinde intellēxī, quam ingēns
esset inter generōsissimum brūtōrum atque īnfimum hominem
discrīmen: etenim quemvīs ē servīs meīs Brazīlicīs locō canis
optimī vehementissimē amplexus forem. 181. Jam paenitēbat mē dē
parentibus: nēminem praeter mēmet culpābam. Ergā hōs reverentia,
ergā omnēs impetus quīdam amōris ac dēsīderiī mē exercēbat:
itaque, ut opīnor, ad rēctam religiōnem eram mātūrus. Etenim
dīxit nesciō quis: “Quī īnferiōra bene amat, hic superiōrem bene
venerābitur.” Attamen ante hanc febrem ipse Deus ignōtus quīdam
ac nimius vidēbātur mihi; quem quidem dīligere, praeter nātūram
esse cēnsēbam. Nec hīs dē rēbus singillātim juvat explicāre.
Quippe neque ego ab aliīs neque cēterī ā mē eam religiōnem
ēdiscent, quae pectoris est, nōn merae mentis. 182. Sed ipsā in
febre, quandō tranquillē Deō mē commīsī, intellēxī prīmum, quam
nōn longinquus esset Deus; immō, ipsō illō in locō adesse illum,
sī uspiam alibī. Exinde profundior dē religiōne mē invādēbat
cōgitātiō; neque cōgitātiō sōlum, sed cordis quīdam mōtus, quī
mē tunc prīmum ad sacram lēctiōnem īnstīgābat.
183. Ē quattuor meīs librīs, ūnum dīxī esse precum Lūsitānārum
secundum fōrmās Papālēs. Idcircō sprēveram. Nunc autem legēns,
plūrēs inveniō versiculōs ē Jūdaicīs et Chrīstiānīs librīs, quī
cūnctōrum sunt, nōn Papistārum modo. Duo mē praesertim
commovēbant. “Quem dīligit Dominus Deus, hunc castīgat, per
virgārum disciplīnam ērudiēns fīliōs.” Item. “Quārē homō, quī
vēscitur aurā, dē poenīs dēlictōrum conquerātur? nae, prōdest in
juventā sustinēre jugum.” 184. Tālī lēctiōne affectum, precēs et
vērae et vehementēs sānctō mē gaudiō tum prīmum pertentārunt.
Porrō hinc repperī, unde sōlitāriae vītae dērīvārem sōlātia.
Inquiētissimus sānē interdum eram, pertaesus sōlitūdinis et
suspīrāns ad alloquium; attamen tria tandem plēnē didicī:—
cōnstantius ea quae animō, quam ea quae oculō percipiuntur,
permanēre:—Deum nōn minus mihi esse praesentem, quod abessent
hominēs:—dēnique, Ut ex hōc taediō mē potuit ēripere, sīc in
eōdem posse illum ⸤pūrgātō mihi animō⸥ plēniōrem dare
līberātiōnem.—Sed haec pedetentim et plūrēs per mēnsēs. Quippe
vēra religiō vīta est, nōn disceptātiō ingeniōsa, nec nisi multā
pectoris exercitātiōne ipsārumque rērum experientiā percipitur.
CAPUT (VIII.) OCTĀVUM.
185. Dē grege erat quod mē male habēbat. Caprī maximī quamquam
labrum perfōderam, tamen expertus sum aliquandō ferōciter eum
cornibus petere; idque perīculōsum esse sēnsī, quandō ad
trahulam eum vellem ligāre. Rē perpēnsā, nē mihi aliquandō sit
īnfēstus, cornuum ejus maximam partem serrā amputō. Relinquō
tantum, quantum helciīs sustentandīs sit opus. Exinde gnārus
dēminūtārum vīrium, tranquillior factus est. 186. Nē posthāc
oblīvīscar, hīc libet nārrāre, quidnam cornibus ejus fēcerim.
Solidiōra erant, quam caprārum quae asservāveram: jam arcum
terebrandī grātiā cōnficere statuō. Saxum quotiēs vellem
perforāre, nihil ē meā supellectile placēbat. Erat mihi terebra,[
P] erat cestrum[Q] fabrīle, utrumque tenue nimis; nōn nisi lignō
vel cornuī terebrandō idōneum. Ad saxum terebrandum clāvīs
spīcātīs ūtēbar multō cum labōre; nunc arcum rītū Maurōrum libet
adhibēre. 187. Imprīmīs ē vēlōrum fūniumque trochleolīs ūnam
dēlēgī bonam, perfectō orbe, cujus in mediō quadrātum erat
forāmen. Ferreolum item dēligō; (multa in lītore tālia tunc
jacēbant) quae illud forāmen tantum[R] nōn intret. Hujus ūnum
fīnem igne mollītum valdē tundō, ut sit et solidior et paene
acūtus: alterum fīnem in teretius concinnō. Mox līmā hīc atque
hīc dētrītam, in forāmen trochleolae impingō. Acūtiōrem fīnem
molā quoque exacuō: sīc ipsam terebram perfēcī. 188. Arcus
restat. Anquīsītō rōbore solidō, ūnum fragmentum circumcīdō
serrā; dein duo forāmina paulō oblīqua terebrō, quōrum in
utrumque īnferciātur cornū īnfimum. Spatium inter haec relinquō,
velut manūbrium, quod firmiter possim prehendere: duōbus lāminīs
ferreīs ac fūne rōbustō cōnfirmō jūnctūram: Cacūmina cornuum
laxō nervō connectuntur: hic est arcus. 189. Nervus, trochleolae
convolūtus trānsversusque, fit tēnsus: tum arcus, citrō ultrōque
tractus, terebram rotat. Porrō in angustō axe forāmen faciō,
quod alter terebrae fīnis facile intret. Axem hunc in dextrā
tenēns, dīrigō terebram, dum sinistrā arcū operor. Simplicī hōc
apparātū saxa dehinc longē facilius terebrō.
190. Vereor nē taediō sim lēctōrī, sī plūrima quae ēlabōrāvī
accūrātē explicem. Nova atque ampla māteriēs ē ferrō lignōque,
quam cum reliquiīs nāvis nostrae nactus eram, novā mē implet
ambitiōne: item auctus grex vim novam trahendī offert. Idcircō,
plūrima convehenda dēstināns, majōrem volō cōnstruere traham,
tam lātam, ut aequā fronte jūmenta trahant tria, mēque ipsum,
quotiēs velim, habēnās retinentem, vehant. Quidquid lignō
ferrōve cōnficiendum erat, cōnfēcī; sed corium dēerat. 191.
Pellēs sī habērem, nec depsendī eram perītus, nec libēns propter
pellēs caprōs occīderem. Tantum animal, tam plēnum sanguine,
mactāre, āvehere, concīdere, nauseam mihi movēbat. 192. Sed ē
fruticibus maritimīs ūnum repperī, cujus folia fūniculīs
comparāverim. Haec in sōle siccāta, mox oleō tīncta, leviter
contorsī, tum ex connexīs rōbustiōrēs strūxī fūnēs. Inde
māteriem habēbam, ē quā habēnās, retinācula, etiam helcia atque
aliās rēs jūmentīs ūtilēs cōnficiō. Hīs sī nōn optimē
īnstruēbar, meīs tamen ūsibus fuēre idōneī.
193. Vix opus est dīcere quam cūriōsē omnia ferrāmenta ex lītore
collēgerim; nihil equidem sprēvī ē lignīs, dōliīs, arcīs, frācta
an solida essent. Majōra quaedam ligna, multō mōlīmine sūrsum
tracta ipsīs in calōribus, prō ponte dēstinō, per quem traha mea
aquulam ē saltū trāmeet. Crātibus superjactīs et fiscōrum
frustīs, cum tabulīs et humō, viam tandem cōnsolidāvī. 194.
Alteram quoque viam sub rūpibus crēdō necessāriam, nē aestū
maris interrumpātur trahae commeātus. Tornō meō (id est, novā
terebrā) saxa cavō, nitrātō pulvere discutienda; et ⸤minus
labōriōsē quam expectāveram⸥ objicēs āmoveō viae. Profectō hanc
viam facilius cōnfēcī, quam ponticulum illum, quī quidem nōn
magnō poterat esse ūsuī, dōnec trāmitem super rubrā rūpe fēceram
trahae pervium. Omnium meōrum operum hoc vīrēs meās ūnicē
exhausit, praesertim quia aurae tum maximē stāgnābant. Sed
prōtinus magna habuī adjūmenta frūgibus vel frūctibus
dēportandīs, sīve ab hortīs meīs sīve ā convalle.
195. Quīntō diē ante Kalendās Sextīlēs, caprae duae partum
ēdidērunt, ūnaquaeque bīnam prōgeniem. Prīmō lac mihimet avēbam,
cōnorque mulgēre. Huic reī inhabilis fuī, reputānsque dēclīnō
mulgendī labōrēs, nē ego potius pecorī quam pecus mihi
īnserviat; nam sī mulgendī negligēns forem, id pecorī foret
crūdēle, mox lactis cohibēret prōfluvium. Tum in dēlicātiōrēs
cibōs lac adhibēre, longē nimiī temporis erat et cūrae. Spērō mē
cocīs nucibus cito abundātūrum, atque hārum lac semper fore in
prōmptū. Hīs autem dē nucibus sunt quaedam explicanda, quae
praetermīseram. 196. Nōlueram barbarōrum mōre prōcērās arborēs
scandere; id quod et labōriōsum fore et perīculōsissimum
crēdidī. Novās scālās hanc ad rem, duōbus anteā mēnsibus, et
propriam falculam commentātus sum. Et quidem prō falculā,
⸤perticae longae in fīne⸥ loculum incīdō, ubi inhaereat ānsa
cultrī coquīnāris: tum ⸤fūniculō cērā oblitō⸥ (nam massam
quandam cērae habēbam) ānsam illam perticamque circumvolūtam
firmiter cōnstrīnxī. Atquī modica firmitūdō poterat sufficere;
nam acūtō cultrō leviter amputantur nucēs.—Prō scālīs ipsō in
cocōrum sinū pār idōneum arborum succīdō, trīgintā ferē pedēs
longārum, postquam capita dētrāxī. Utramque dēdolātam ⸤quantum
possim sine dētrīmentō rōboris⸥ extenuō, ut quam levissimae sint
scālae. Sānē erant cavae, (medullā quādam plēnae,) idcircō
rōbustiōrēs, quam sī ejusdem fuissent ponderis et longitūdinis,
sed solidae. Gradūs scālārum addō, ē lignīs atque ē fūne, ut in
cubiculāribus meīs: sed trēs in summō fūnēs valdē laxōs
relinquō, ut scālae applicātae quasi amplectantur arborem, nec
possint dēlābī. Tālī īnstrūmentō adjūtus, crēdidī posse mē
amplam nucum vim dēcerpere, quamquam plūrimae cocī ⸤longē
prōcēriōrēs⸥ macacīs opulentam reservābant praedam. Haec, crēdō,
in Majō mēnse fīnīta sunt. 197. Equidem coeōrum ūtilitātēs parum
intellegēbam; sed plūrimās esse gnārus, nihil rejēceram. Frondēs
pennāsve (sī ita licet dīcere) parvae illīus cocī, quam prō
rēmīs succīdī, animadvertī paene tegulōrum[S] esse īnstar. Hās
fūniculīs ita cōnsueram, ut cucullī[T] vicem optimē gesserint.
Medullam cocōrum arborum atque aliārum palmārum statuō
explōrandam: corticem omnem asservō.
198. Grex, (quem propter sānitātem mātūrius in saltum
trānsdūxī,) ēvulsīs solō pedicīs, in vallem rediit. Cūnctōs
inveniō circā vetus praesaepe, herbās ⸤ūberrimās atque apprīmē
succulentās⸥ summō cum gustātū rōdentēs. Pedicās dētrāxī, ipsās
animantēs reputāns ā Nātūrā melius quam ā mē ēdocērī, ubinam
potissimum dēgere oportēret. Quoniam cicurēs inveniō sībilōque
fistulae oboedientēs, id mihi sufficit. Succurrit animō, quantum
rōboris āmīserint vaccae nostrātēs domesticae, quam saepe
difficilī partū torqueantur, per nostram importūnam cūrātiōnem.
Vereor nē meum gregem immūtem, sī stultē ego mē immisceam. 199.
Sērius, quum aurae stāgnārent calorque ingrueret, nōn ad saltum
perrēxēre, sed ad apertum ac summum collem; fortasse quia
culicēs vel oestrī urgēbant. Multō māne (crēdō) pāscēbantur,
ante lūcem; posteā auram captantēs mīrē aprīcābantur summō in
colle, ibīdem dormientēs. 200. Ego quoque in stāgnante aurā
pertaesus cavernārum, postquam aliquot noctēs iterum inter rāmōs
arboris dormīveram, melius fore crēdō, sī gregem sequar. Quārē
multā ac difficilī māchinātiōne trēs asserēs longissimōs summō
in colle sīc ērēxī, ut dē colligātīs capitibus lectus pēnsilis
sustinērētur. Ego per fūnem ascendō, quī dēsuper fluitāns quasi
in ānulōs nōdātur, in quōs ingredior. Ut prīmum lectulum
attingerem, fūnem illum ad mē recipiēbam. Tālis erat novī
cubīlis fōrma.
201. Haec inter opera, ex novō quōdam juncō contexuī dorsuālem
illam, dē quā dīxī, tegetem; item foliīs rōscidīs tum prīmum
caput meum sub īnfulā condō. Etenim nimius erat fervor sōlis;
quamquam calor nōn adeō suffōcābat quantum metueram. Illā in
regiōne ipsīus aestātis nox longiuscula est, flābatque identidem
siccā in tempestāte vespertīnus turbō ventī, quī āera
refrīgerābat; necnōn quāvīs in nocte aura quaedam montāna
superiōribus in locīs sentiēbātur. 202. Maris temperiem sēnsim
augēscere crēdēbam; ego autem magis magisque lavācrīs captābam
frīgus. Sī caput ac dorsum ā sōle dēfendās, aliō tegmine vix
opus est, nisi propter culicēs; ego vērō, tenuissimē amictus,
posse vidēbar multum labōris vel summā in aestāte perferre.
203. Fīnītō quod maximē urgēret, parō humum optimam ab ōstiō
flūminis ad portum trānsvehere, in quā dioscōreae serantur.
Locum dēlēgī, quem possem ex rīvulō ⸤quotiēs vellem⸥ irrigāre.
Hunc ad ūsum ligna aliquot sīc cavāvī, ut compluviī[U] īnstar
essent. Rōbustissimās meās tabulās ad traham cūrātius
cōnstrīnxī, ut humus ingesta nē efflueret. Duōbus jūmentīs
bīduum convehō humum: traha sub rūpibus in plānō currit: cava
loca impleō; quidquid fimī uspiam rejectum est, comportō,
opperiorque tempus dioscōreīs ipsīs plantandīs.
204. Multum fruēbar lectulō pēnsilī. Sub astrīs jūcundum erat
frīgus, aliquandō tamen nimium. Nox decem hōrās dūrābat, ac sine
crepusculō. Tot hōrās dormīre nōn possum, frīgēscō interdum sub
nūdō aethere. Gregem comperiō pāscī trēs vel quattuor hōrās ante
sōlem, dormīre post merīdiem: crēdō mē, iterum animālia
imitantem, sequī Nātūram ducem. Ante sōlem exortum iīs rēbus
operor, quibus lūx est minus necessāria: inter hās vēscendī
operam numerō atque incēdendī sīve ad cavernās sīve ad vallem.
Sed ūnusquisque diēs suum habuit colōrem suumque opus. 205. Jam
crēdō advēnisse tempus frūctūs colligendī. Ūvās in hortīs
inveniō multīs in locīs jam mātūrās. Aliquot gustātīs, magnam
vim dēcerptam resticulīs suspendō, ut sōle ārēscant. Multōs per
diēs hūc commeāns īdem faciō, plūrēsque frūctūs trahā reportō.
206. Tum ricinum inveniō fruticem, ē quā oleum illud quod
“castōreum” vulgō appellant, cōnficitur. Multō cum gaudiō
maniocam inveniō, ex quā cōnficitur cassāva pānis. Hanc in
Brazīliā nōveram: inde etiam excoquitur Tapioca Anglōrum. Porrō
banāna vel mūsa hīs in locīs nāscēbātur, īnfrā autem nānās
quāsdam palmās dactyliferās esse comperiō. 207. Aliō diē optimum
repperī in mangā arbore terebinthum, crēdidīque mē hinc satis
habēre posse, tum stuppae, tum terebinthī aut rēsīnae. Plūrēs
frūctūs colligō vix exortō sōle, postquam ante lūcem ad hortōs
pedibus incessī. Sī quandō ⸤fabrīlem propter operam⸥ validā
nervōrum exercitātiōne opus sit, id aut ante sōlem perficiō, aut
sub stēllīs lūnaeve lūce, taedīs aliquandō adjūtus. 208. Jam
paulō audentior factus, canem habēns comitem,—sī ūsus venīret,
sub arbore dormiēbam hōrīs merīdiānīs. Ē sopōre experrēctus,
apparō traham, jungō jūmenta, ipse vehor in trahā, hortōs
pōmerīdiānō tempore invīsō. Tum frūctūs ingerō, jūmentīs ad
pāscendum solūtīs. Sī nimis vagentur, canis redūcit. Dēmum
jūnctīs iterum ad traham, dēscendō cum onere pretiōsō. Nova mox
ingruit difficultās, quum nōn sufficerent arcae prōtegendīs
thēsaurīs.
209. Tamen neutiquam satiāta est mea cupiditās. Ad cocōs nucēs
dēmetendās falculam illam mēcum apportāvī; scālās novās ipsīs in
hortīs relinquēbam. Dum autem īnfrā incēdō, ananassās videō
multās, (māla pīnea vulgō nōs vocāmus): numquam ego anteā hās
animadvertī. Jam intellegō et plūrimās esse et maximās, paene ex
arēnīs cum cactīs nāscentēs. Ūnam illicō vīndēmiāvī, nec
abstinuī quīn grande frustum comēderim. 210. Mox nucem cocōrum
⸤ab humō sūmptam⸥ perforandō experior num sicca sit. Paulum
lactis exsūgō,—dulce, spissum, nōn cōpiōsum. Plūrēs hārum
colligō reservōque seorsum. Tum applicātīs scālīs, quicquid
nucum vidēbātur maximum, id dēcerpō, duōsque faciō acervōs.
Properē domum redeō cum ananassā illā ac falculā, et, paulum
recreātus, in cymbā regredī ad hortōs volō. Attamen statum
aestūs quum videō, et prōmontoria quae essent superanda, id vērō
nōn ausus sum. 211. Tum subit cōgitātiō, quantō melius foret, sī
scaphā possem reportāre; tanta erat cōpia, tanta varietās
frūctuum oculōs et mentem captantium. Bis trahā hortōs invīsere
ūnō in diē facinus erat magnum: quantum trahā possem reportāre,
quīnquiēs id scapha portāret. Post aurōram, crēdō, lēnis aura
favēbit: maris ⸤plūrēs per diēs⸥ aequor fuerat undīs expers.
212. Jam dactylōs, banānās, cocōs nucēs, ananassās, ūvās, ad
libitum mē habitūrum spērō: nimia mē spēs et nimia cupiditās
festīnāvit. Crāstinō diē ⸤lēnī aurae⸥ vēla scaphae permīsī; illa
per vitream ōceanī superficiem clēmentissimō mōtū dēlābitur; mox
ultrā prōmontorium paulō vēlōcius dēvehor. Dēmum laetus ipsum
attingō ōstium, et dētractō vēlō, rēmīs ingredior rīvum. 213.
Multa avidīs oculīs lūstrāvī: quae acervāta erant, assūmpsī:
plūrima alia abripuī. Sine morā impōnō omnia scaphae, et
reciprocum iter cōnor. Tum vērō fortūna sē vertit. Stāgnante
aurā, vēlum inūtile erat. Rēmīs incumbō, sed tardiusculē moveor.
Nervīs contentīs, dēfatīgō mēmet, aestuōsā in hōrā. Tellūrem
observāns, dubitō anne prōgrediar, maximā meā vī. Cohorreō, nē
hāc in parte prōfluēns sit maris, quae mē in ignōtās aquās
rapiat. Ūnī hominī certē nimia erat, nisi ventō marīque favente,
hujus scaphae moderātiō. Igitur dēficior fortitūdine, et
reflectō scapham in palmētum, quō tandem pervēnisse gaudeō,
valdē dēfessus. 214. Ego vērō angor animī, quō pactō redūcī
possit scapha. Rē amplius perpēnsā, crēdō numquam mē ausūrum eam
marī committere iterum. Tunc maestissimē sōlitūdinem meam
conquerēns, optābam ut iterum puer ille Maurus, quōcum ex
Maurītāniā aufūgī, socius mihi nāvālis foret. Sed prōtinus mē
cōnscientia objūrgat, quod propter servitūtem ejus, fortasse
necessāriam, ego nummōs accēperim: itaque ingemēns, ōs in
manibus recondidī. 215. Exinde tamquam in somniīs hilarem audīvī
vōcem, Rebilī bebile libī bilī Ō! psittacus autem in humerō meō
cōnsīdēbat. Is quidem rōstrō ac capitis plūmā genās meās
dēmulcēbat, ac vōcēs profundēbat cārissimās. Sānē tangēbar. Quia
sine comite meō prōcesseram, ille ad hortōs ⸤mē anquīrēns⸥
āvolāverat. Volāsse eum, minus accūrātē dīxī; quippe mancā
etiamnum pennā, inter volātum atque oblīquum saltum prōcēdēbat.
216. Tum replētā fiscellā, experior quantum possim humerīs
sufferre incēdēns. Modicum bananārum et dactylōrum onus assūmō:
vēscor quantum libet, bibō ē rīvulō, et, relictā scaphā, ascendō
vallem. Pedibus jam siccīs, (nam aquā marīnā immersī erant) sub
umbrā citrī per fervōrēs maximōs recondor, dormiōque paulum;
dēmum nōtum per trāmitem ēvādō, maestusque assequor cavernās.
217. Ex quantā calamitāte quam angustō discrīmine effūgissem,
per meam tempestātum imperītiam, prōrsus nesciēbam: nam, trīduō
post, turbō furiōsus ventōrum tōtum caelum pervertit cietque
intimum mare. In cavernīs libēns mē recondō. Tum meminī Kalendās
Septembrēs imminēre, quō in diē nāvis frācta est. Annō superiōre
egēnus eram, inops, spē dēstitūtus: nunc opum multārum sum
dominus et praeclārō fruor procellārum profugiō. Equidem librīs
legendīs et calamī ūsū petō varietātem negōtiī. Quae fēcī, nōn
libet hīc accūrātius nārrāre; sed librō illō mathēmaticō
adjūtus, dedī operam ut fundāmenta ratiōnēsque mathēmaticās
solidius probārem. 218. Ut prīmum crēdō saevās praeterīsse
procellās, dēcernō in domesticum hortum incumbere. Dioscōreās
circā quīnquāgintā praeparāveram, rādīcibus circumcīsīs: item
septemdecim maniocās tractāveram pariter: hās omnēs in trahā
reportātās rīte cōnsēvī: mox humum dē novō ⸤ā flūminis ōstiō
convectam⸥ addidī, quia dē maniocā prius nōn cōgitāveram. 219.
Macacōs vīdī frūctibus meīs īnsidiārī, item ⸤nesciō quae
īnsecta⸥ aliquot hōrum corrūperat. Nōlō dē cibāriīs ānxius esse:
alia multa opera cūram vīrēsque meās āvocant. Crēdō, quantum
sine nimiō labōre possim convehere, tantum convehendum; nam
nesciō utrum, seu rōbīgine seu īnsectīs sīve avibus aut macacīs,
maxima pars rērum coacervātārum sit peritūra. Itaque rēs edūlēs
avidē reposuī; porrō aliās rēs, ut ricinum,—ē quō facilius oleum
extrūxī propter fabrīlēs ūsūs quam ex aliā quāpiam rē. 220. Sed
arcae loculīque ad rēs asservandās nōn sufficiēbant. Quidquid
habēbam ōllārum aut lagēnārum, adhibuī ananassīs, persicīs mālīs
aliīsque frūctibus cōnservandīs. Ahēnum maximum oleō ricinī
spurcum erat; nam quamquam arēnā ēmundāveram, manēbat quīdam
odor et nauseam creābat. Nova vāsa fingere volēbam, immō magna,
quae ut apud Maurōs, dōliōrum vicem sustinērent. 221. Prīma mea
experīmenta valdē rudia erant. Dē fōrmā incūriōsus, argillam
sōle siccāre et concoquere cōnor, sī massam aliquam possim satis
cōnsolidāre. Laterēs potius quam ōllās cōnficiēbam: cito autem
agnōvī, rem hāc viā nōn prōcēdere. Coctīs lateribus sine dubiō
erat opus, ad furnum cōnstituendum; dein igne, nōn sōle, coctōs
laterēs velim. 222. Herbās in sōle siccātās prō strāmine crūdīs
lateribus intertexō, argillā prīmō subāctā: sīc faciō struem.
Stīpitēs viridēs cum siccō lignō mixtōs interpōnō atque compōnō:
mox subjiciō ignem. Māteriē renovātā lentum calōrem per tōtum
diem sustentō: posterō diē (quoniam nōn vidēbātur ignis
sufficere) violentius incendō: jamque laterēs bene coctī erant
et solidī. Merō lutō et lateribus illīs (sine gypsō, quod ex
rūpe calcāriā potuissem combūrendō cōnficere) furnum cōnstrūxī.
223. Omittō nārrāre, quō pactō in experīmentum prīmō fēcerim
ōllās. Cēterum explōrātō, posse mē plumbō liquefactō vitream
quondam faciem superpōnere, id quod propter munditiam concupīvī,
optimum crēdidī, quam maximē quadrāta fingere ingentia vāsa;
quoniam haec fōrma omnium esset facillima. Plūra hōrum, fateor,
praeter aciem rīmās ēgērunt; sed rēs solidās, nōn liquidās,
recondēbam; itaque meīs ūsibus aliquātenus serviēbant.
224. Cēterum ut tēlōrum artem probē exercērem, intimō in portū
clipeum quendam ingentem, velut mētam scopumve, ērēxī. Compāgēs
erat ex assulīs: vēlōrum praetēnsīs laciniīs, in mediō (prō
taurīnō, quem vocant, oculō) pullum lānam affīxī. Ūnamquamque
ignipultārum suā in vice exercēbam, aliquandō majōribus
glandibus, aliquandō aut olōrīnīs aut minimīs: sed plumbum omne
dīligenter recollēgī, quantum poteram: spatia quoque sēdulō
notāvī, ut in collīneandō perītior fierem. Nisi mē aliquō modō
aut exercērem aut oblectārem, maestitia mē incessit; etenim nōn
jam labōribus fatīgābar. 225. Sed multus eram tunc temporis in
coquendō et condiendō, nē frūctūs perīrent plūrēs. Ōllās
Eurōpaeās aliquot habēbam, sed operculīs egēbam, quae āera
exclūderent. Ē mangīs rēsīnam quandam ēlicuī, quā velut pice
oblinerem vēlōrum laciniās. Hae, operculīs circumdatae, satis
bene conclūdēbant ōllās; at rēsīnam dē novō superlēvī. 226.
Oblītus sum quaedam dē ējectāmentīs maris nārrāre. Ūnō in dōliō
plūra invēnī ōrnāmenta, praesertim specilla ac vitreās bullās.
Specillōrum ōrae dētrīmentum tulērunt; sed bullae erant
incolumēs. Trēs item fasciculōs invēnī, discolōrum vestium
plēnōs. Postquam aperuī, sub umbrā expōnendās dēcernō. Nōn
integra fuit colōrum pulchritūdō, necnōn plūrēs vestium quasi
rigēscēbant. Omnēs in cavernīs reposuī, sī forte posthāc ūtilēs
fierent. Bullās autem plūrimās, resticulīs, sīve fīlīs
conjūnctōs, super jūmentōrum cervīcibus ōrnandī causā suspendī.
CAPUT (IX.) NŌNUM.
227. Tālēs inter cūrās exercēbar, quandō nova rēs mē vehementer
excitāvit, Octōbrī mēnse. Quōdam māne, dum eram in culīnā, mare
versus aspiciēns, repente videō nāvigium, nigrīs hominibus
plēnum, quod ad portum meum vidēbātur tendere. Haesitō exanimis,
neque audeō in armāmentārium excurrere, nē cernar; metuōque nē
animadvertant aut rētia mea aut trāmitem. Appellunt sub caeruleā
rūpe, extrahuntque captīvum, cui bracchia post tergum erant
retorta. Dum obstupēscō contemplāns, subitō in nāvigium redeunt
cum captīvō et rēmigantēs abeunt. Extemplō alterum videō
nāvigium, quod prōmontorium caeruleae rūpis studet exsuperāre:
jam intellegō priōrēs eōdem tendere, nē ā sociīs suīs
dīviderentur. 228. Ut prīmum ēvānuēre, surgō. Ignipultam
corripiō bitubam, quae Helvēticī mīlitis fuerat; quā quidem hāc
in īnsulā numquam ūsus eram, praeterquam in exercitandō, quotiēs
in clipeum collīneārem. Quum paulō gravior esset, furcam quandam
prō fulcrō adhibēbam: quā in terram dēfīxā, multō certius
jaculābar. Utrumque tubum nunc dīligenter suffarciō, hunc magnā
glande, illum olōrīnīs; item pār pistolārum. Vēscor parcē;
placentam in sinū vestis recondō. Accīnctus balteō, gladium
sūmō, pistolās, bitubam suā cum furcā, item prōspeculum, quod dē
collō suspēnsum gerēbam fūniculō crassiōre, quia lōrīs dēlicātīs
dēficiēbar. Pērulam quoque capiō, pulveris ac pilulōrum
repositōrium. Tum aliquotiēs ad Nūmen Suprēmum vōta vel precēs
attollēns, ēgredior prōspectūrus. Canem abēgī, quī mē comitārī
voluit. 229. Ad speculam meam quantā poteram celeritāte ascendō.
Inde videō circiter vīgintī quīnque virōs cum duōbus captīvīs.
Ignem jam accenderant: mox ūnum ē captīvīs nūdum in arēnā
extendunt, caput clāvā obterunt, et cōnfestim membra discerpunt.
Cultrōs nōn clārē dispexī, sed (quod horrōrem simul ac nauseam
mihi mōvit) torrefactīs membrīs vēscuntur. Dum facinus exsecror,
crēdō licēre mihi, sī possim, omnēs trucīdāre, quī hospitium
īnsulae meae tam foedē violent. Ego autem cōnsēdī immōtus et
tamquam fascinātus.
230. Repente alium videō captīvum praeter ōram maris fugere:
hunc quīnque persequuntur summō ārdōre. Ille, collēs versus
tendēns, pōne rūpem ēvānēscit. Tum exsurgēns currō, cavēns tamen
nē exanimis fīam; tandem iterum fugitīvum discernō. Viam Lūnātam
ascendit; pōne trēs virī sectantur, quōrum prīmus clāvam habuit
bellicam. Duo illī sagittās. Fugitīvum crēdō ā prīmō secūtōre
vēlōcitāte superārī, tantummodo praeoccupāsse cursum. Ego in
fossā quādam lateō, dēfīgōque furcam in solō. 231. Intellegō
fugitīvum nōn posse ēvādere: etenim anhēlābat graviter. Ā prīmō
secūtōre prehēnsus, ab illīs necābitur; sed opperior dum prope
veniant. Tranquillissimē collīneō, dein olōrīnīs pilulīs
jaculor. Illicō prōstrātus cadit prīmus secūtor. Saltat metū
fugitīvus, fragōrem audiēns, sed nescit prīmō quid acciderit.
Mox capite īnflexō respiciēns, vīdit hostem dējectum: tum ipse
quoque subsistit, animam recipiēns. Secundus adhūc currit: jam
sagittā arcuī applicātā parat trānsfīgere fugitīvum. Id mē
iterum accendit, nec tamen occīdere eum volō. Glande majōre ex
alterō tubō crūra ejus petō, afflīgōque āctūtum. Quī tertius
accurrit, duōs sociōs prōstrātōs cernēns, audītōque fragōre,
summā celeritāte retrō cēdit. Mox duōs aliōs quī pōne
sectābantur, hic vertit retrō; itaque ēvānuēre omnēs. 232. Tum
egomet ēgredior. Fugitīvus obstupēscēbat etiam. Tandem accurrit,
et cōram prōvolūtus, terram fronte tangit. Id erat prō
venerātiōne. Excitō hunc, et, Anglicē loquēns, plānē tamquam
intellegat, imperō ut mēcum veniat. Vulnerātōs volō invīsere.
Posterior volūtābātur humī, nec potuit surgere; tamen ab arcū
ejus aliquantum metuī. Sed fugitīvus circumsultāns arcum ē manū
ejus ēripit: prōtinus correptī erat oblīsūrus faucēs, nisi ego
īrātissimā vōce prohibuissem.
233. Vulnerātus ille stolidē admīrātur: angor (crēdō) vulneris
metum domuerat; nam per femur trānsfossus est. Fugitīvum jussī
bracchia vulnerātī manibus cōnstringere, fūnemque ē loculīs
petiī, frūstrā. Sed fūniculum illum collō dētrāxī, quī
prōspeculum meum sustinēbat: hic prō compede sufficiēbat. Dein
vulnere īnspectō, mappam ē loculīs vestis meae extractam
applicō, et linteīs īnfulae firmiter ligō. 234. Tum fugitīvō
imperāvī, ut mēcum tollat virum et in proximō quōdam cavō
repōnat. Nōn reluctātur ille saucius: crēdō eum, quum vulnera
ligārem, intellēxisse tāle facinus nōn inimīcī esse. Sed ad
prīmum secūtōrem convertēns mē, mortuum esse cognōscō; fortasse
in cor penetrāverant pilulae. Cōnfestim fugitīvum accersēns,
revīsō speculum. Ēn autem! duo illa nāvigia jam sunt in marī,
abeuntque: id quod mihi erat grātissimum. Crēdidī eōs,
perterritōs quasi mīrāculō, aufūgisse. 235. In rē tam novā vix
mē recolligō; spatium cōnsīderandī cupiō; sed fugitīvus mē
suscitat, ōsculāns tālōs meōs. Equidem tum ejus dēmulceō genās,
jubeōque mē sequī. Dēscendō ad cavernās: vestem induō, cibōs
appōnō, ipse quoque vēscor. Veste sānē ac cibō gaudet, mox
iterum iterumque mē venerātur. 236. At ego traham parō cum
duōbus jūmentīs. Quandō gregem aspexit, videō quantum excitētur.
Impōnō trahae lectī vestīmenta, ligōnem ac pālam quandam. Arma
mea, praeter gladium, exuor: tum cum fugitīvō ac cane ascendō
novum meum trāmitem, jūmenta dūcēns. Longiōre hōc circuitū
regressus ad mortuum, incipiō humum ligōne aperīre, ut corpus
recondam. Id vērō fugitīvus mē nōn vult facere: sūmit
ferrāmenta, operam strēnuē perficit: tum mortuum humō obtegimus.
Clāvam ejus cūriōsus asservāvī. 237. Exinde sine morā sauciātum
hominem in traham assūmptum reportō, et gestū signīsque benignīs
permulceō. Profectō voluī hominem sānāre, nec ignārus eram
quantum impedīret sānātiōnī pavor et ānxietās. Quārē quidquid
potuī excōgitāre, fēcī, tamquam frātrī. Aquam libenter bibit,
vēscī nōluit. Postquam vulnus summā meā ope sēdulō cūrāvī, hunc
relinquō: dein fugitīvī manūs parō ligāre, ut videam quō sē modō
gestūrus sit. 238. Is autem, genibus prōcumbēns, summā
humilitāte manūs offert, ut colligem, sī velim. Id satis erat.
Ego subrīdēns fūnem retrahō: ille rūrsus gestū dēmōnstrat, velle
sē mihi servīre: atque ego accipiō. Jubeō in arēnā cōnsīdere.
Ipse sēricam umbellam, fastūs causā, efferō, et sub hāc
compositus, in optimā meā sellā sedēns, dēlīberō quid faciendum.
239. Arbitror duōs hōs virōs prō servīs et prō amīcīs esse mihi
ā Deō datōs, sī hōrum possim et venerātiōnem et cāritātem
conciliāre. Utrumque arguō per mē esse morte ēreptum; quoniam,
ille alter nē strangulētur, id per mē stetit. Utrīque crēdidī
novam prōrsus esse vim jactūs igneī. Igitur spērābam mentibus
eōrum posse mē dominārī. Dēcernō largam cāritātem majestāte
temperātam adhibēre. Prōtenus fugitīvō indō nōmen Ēlāpsō;
alterum appellō Secūtōrem. 240. Sed novus mē incessit timor, nē
Ēlāpsus, cymbā vīsā, ēvādet rēmigāns; quārē rēmōs prīmō
recondidī. Porrō, sī domō sōlus abīrem, vinciēbam Ēlāpsum; sed,
domum reversus, nōn solvī modo, sed blandissimē alloquēbar,
Anglicā linguā prōrsus garriēns. Optimōs dabam cibōs, socium
operis assūmēbam, industriam ejus collaudāns: multa docuī, mox
ab eō multa quoque didicī. Vīdī eum esse grātum et sēdulō
oboedīre. Lēnī cum rīsū vinciēbam eum; necnōn ille rīdēbat,
saepius ōsculābātur manūs meās. Sed ante nūndinās tertiās
pudēbat mē vincīre, nec jam faciēbam. 241. Jam quō magis ambōbus
augērem reverentiam meī, spectāculum jaculātiōnis māchinātus
sum. Duās tabulās ostentō ligneās: dēmōnstrō ambōs esse lēvēs,
sine pūnctō vel incīsūrā. Ūnam pōne alteram apposuī, modicō
intervāllō; sīc autem ut Secūtor, quamvīs claudus, aspiceret.
Dein ē parvā pistolā ēmittō ignem. Glāns, trānsverberātā priōre
tabulā, dēfoditur in secundum. Igne ac dētonātiōne territī
ejulābant ambō: mox vīsā glande, Ēlāpsus priōrem scrūtātur
tabulam, et mīrābundus Secūtōrī dēmōnstrat parvum, immō minimum,
forāmen. Nec alteruter audēbat pistolam tangere. Ipsam rem
volueram. Post paulō Ēlāpsum per prōspeculum meum aspectāre
fēcī; id quod cum admīrātiōne commovet. Prōcēdente autem tempore
hōrologium meum ostentāvī, apertīs interiōribus māchināmentīs.
Tālibus rēbus crēdēbam barbarōrum mentēs salūbriter capī. 242.
Jam magnam faciō jactūram. Gnārus quantum barbarīs noceant vīna
ārdentia, ānxius nē hīs aliquandō dēprāvātī sint atque efferātī,
quidquid hujus generis habēbam, Deō invocātō, effūdī, praeter
ūnam lagunculam, quam idcircō in arcānīs reposuī, sī forte prō
medicīnā aliquandō foret ūtilis. 243. Nōndum memorāvī, Secūtōrem
bonīs esse indūtum sandaliīs, Ēlāpsī pedēs nūdōs fuisse. Uterque
praecīnctōrium gerēbat, Secūtor balteum quoque cum cōrȳtō
sagittāriō. Sandalia illa ē cortice erant plicāta; Ēlāpsus
autem, dum sedet domī ōtiōsus, ā mē quidem vīnctus, sandalia
propter meōs ūsūs imprīmīs, dein propter suōs, ē meā vetere
māteriā cōnfēcit. Tālem virum cūr vincīre oportēbat? 244. Ego
rūrsum illī dōnō vestem versicolōrem, ex iīs quās ex marī
recuperāveram. Is accipit grātus. Post trīduum videō eum hāc
veste fulgentem: colōrum splendor, quī aliquantum erat
immūtātus, integer redierat. Interrogō eum Anglicē, unde hoc
mīrāculum? Rīdet ille, laetāturque, sed linguā nequit explicāre.
245. Necnōn omīsī nārrāre, lacernam propter nocturnum praesertim
frīgus utrīque mē dedisse; id quod libentissimē accēpēre. Etenim
Secūtor, quī ambulāre nequībat, frīgus sī quod erat, graviter
persentiēbat; quārē accūrātius eum prōtegēbam; et sānē grātus
animī vidēbātur. Ego autem multīs signīs doceō, illōs inter sē
amīcissimōs esse dēbēre. 246. Tandem Ēlāpsum in cymbā mēcum
collocō, post mātūtīnam pluviam. Mēnsis fortasse Februārius
erat, serēnum caelum, mare tranquillum. Ad tertium rēmigō sinum,
ubi horrendum illud epulum vīdī. Tum subit animum, foedās
reliquiās nōn esse āmōtās: nec fallēbar. Ipsō in locō ossa
trucīdātī virī albēscēbant. Carnis reliquiās aut avēs aut
īnsectae abolēverant; sed calvāriam hūmānam quīvīs nōverit: item
spīnam dorsī atque alia. Ēlāpsus, pietāte (crēdō) gentīliciā
mōtus, arēnā manibus corrāsā, omnēs hās reliquiās quamvīs
maerēns dēfodit. Mox ad aliās rēs convertimur. Arborēs ille
magnō contemplātur gaudiō, fruticēsque explōrat dīligentissimē,
folia multa asportat. 247. Nē longus sim, ut prīmum verbīs
explicāre poterat, plūrimōs indicābat mihi fruticum atque
arborem ūsūs: hinc et oleō et fūnibus cito abundābam. Ex humilī
quōdam rubō oleum hic mihi extrāxit, itaque nōn jam cōnfugiendum
erat ad ricinum. Mox tria magnī pretiī indicāvit legūmina, inter
ūmidiōra convallis; prīmum, rāpa maxima et optima, nostrātibus
solidiōra et suāviōra; deinde, quiddam ē fabārum genere, grande
ac bonum sānē. Dē Aegyptiōrum fabā audīvī. Nesciō an haec et
illa cōnsimilēs fuerint. Tum genus quoddam, ut putābam,
cucurbitae; sed fōrmā ferē cylindricā, velut pulvīnulum, colōre
purpureō, optimā cucumī praestantius. Posteā īdem orȳzam dētēxit
ūmidīs in locīs, quōs ego ēvītāveram. Porrō gossypium mihi
retēxit. Ex aliīs rēbus stuppās quāsdam vel villōs extrāxit,
cannabī vel līnō parēs.
248. Aliam quandam rem voluit Ēlāpsus mē docēre, sed intellegere
nequībam. Grandiōrēs aliquot avēs, quās ego phāsiānīs rettulī
dum propius praeter volant, ille manibus plaudēns columbās et
caprās esse dīcit. Prīmō sīc interpretātus sum, ut dīceret hās
edūlēs esse, ut carnem columbīnam et caprīnam. Posteā explicātum
est, hās avēs posse domārī et mānsuēscere, ut caprās columbāsque
meās: dē quō sērius nārrābō. 249. Itidem dē palmīs multa ille mē
docuit. Equidem nōveram aliās esse nuciferās, quās cocōs
appellābam; aliās phoenīcēs, vel dactyliferās, nānās illās
quidem meā in īnsulā. Jam discō, tertium genus et funiferum esse
et saccharum praebēre; caryōtum appellārī audiō. Mollissimī
fīunt hinc restēs, tamquam lōra optimē depsta, quī propter
capistra jūmentōrum aut cingula possunt adhibērī, necnōn propter
balteōs. Attamen ex asperō nucum villō rōbustiōrēs contexuntur
fūnēs, crassae tegetēs, scōpae rigidae. 250. Quārtum dīxit esse
oleiferum; id quod in Brazīliā quoque audieram; anne prōrsus
eadem arbor sit, nesciō. Quīntum porrō nōbilissimum, rōbore
prōcērissimō et optimō, cujus folia prō umbellā essent. Dēnique
ex tribus generibus ad minimum, oleum, vīnum, saccharum, ab ūnō
cēram, ab aliō farīnam optimam, prōvenīre. Sed mē juvābat,
ūnumquidque inde sūmere, unde minimī esset labōris. 251. Tam
cito tot rēs Anglicē Ēlāpsus didicit, ut crēderem posse mē jam,
hōc ministrō, scapham redūcere. Equidem in hortōs eum dēdūxī,
ubi multa mē docuit: sed melius arbitrābar, ad redūcendam
scapham, Secūtōris opperīrī vīrēs. 252. Ille ex vulnere
convalēscēbat, et summam mihi dēmōnstrābat reverentiam. Ut
prīmum sine perīculō rēptāre poterat, ad focum accēdēbat, rem
culīnāriam observābat, paulātim ipse coquēbat, et quae Anglicē
dīcēbam, coepit intellegere, etsī pauciōra cum eō locūtus eram,
quam eum Ēlāpsō, quī mihi erat socius labōrum. Glāns plumbea
sine dubiō ē crūre ejus exierat: nihil intus remānsit, quārē
simplicior erat ejus cūrātiō, dōnec solidē convaluit.
253. Quōdam diē Ēlāpsus vitreās illās bullās caprīs dētrahit,
et, humillimē mē venerātus, meō collō circumpōnit. Ego rīdēns
dōlium eī ostendō, ubi plūrēs habeō bullās; mox dētractās collō
meō caprīs parō reddere. Ille vērō reclāmat, obtestātur: tunc ē
dōliō aliquās dēlēgit, quae lūcentissimae vidēbantur; hās
significat mihi convenīre. Minōrēs quāsdam ac minus fulgentēs
suō collō suspendendās rogat. 254. Quamquam prīmō irrīdēbam, mox
videō rem nōn esse contemnendam. Nōn barbarī sōlum, vērum omnēs
hominēs rēgem suum vel imperātōrem īnsignibus imperiī decorātum
volunt. Majestātī meae conveniēbat, ut rēgium aliquod īnsigne
gestārem. Itaque dēmum hīs bullīs, quās prō rēgulōrum Āfrōrum
lēnōciniō imperāveram, egomet rēgium quiddam inesse opīnor. 255.
Sī autem in rēgnō meō ad rēs ōrdinandās gradūs quōsdam honōris
cōnstituam, Ēlāpsus sine dubiō summus minister rēgius esse
dēbeat, et secundāriīs gemmīs fulgere. Ingenium quoque ejus
versūtius esse et capācius quam Secūtōris cognōveram, ut erant
hī virī valdē disparēs. 256. Ēlāpsus gracilis erat, prōcērus,
amplā fronte, micantibus oculīs, vultū valdē mōbilī, ōre autem
suāvissimō. Secūtor humerīs lātior erat, minus prōcērus, genīs
plēniōribus, vultū nōn malō illō quidem sed tardiōre. Crūra,
bracchia, crassiōra quam Ēlāpsī, quī quidem vix summās suās
vīrēs attigerat. Hunc crēdidī tria et vīgintī annōs aetātis
habēre, Secūtōrem trīgintā vel amplius. Ut, quae ⸤meī vicārius⸥
Ēlāpsus jubēret, Secūtor oboedīret, prōfore crēdidī, sī Ēlāpsum
quasi magistrātūs īnsignibus decorārem. Itaque monīlia illa,
majōra et minōra, mihi atque Ēlāpsō comprobāvī. 257. Inter haec
rē fabrīlī Ēlāpsum exerceō, ūsumque doceō omnis meae
supellectilis. Jam intellegēbat omnia ferē quae dīcerem, sed
loquī vix cōnābātur, praeter aliquot vocābula negandī,
affirmandī, approbandī, interrogandī. Artem ego ferrāriam neque
exercueram neque multum fortasse sōlus potuissem: sed quum ille
dē ferrāmentīs cūriōsum sē dēmōnstrat, nova mē ambitiō capit, sī
forte, hīs ministrīs, ars quoque illa mihi serviat. Nunc explicō
tantum, per ignem et malleum rem cōnficī. 258. Barbarōrum
uterque contexendīs vīminibus, juncīs, arundinibus, cannīs,
valdē excellēbat. Quidquid hujus modī ego cōnfēcī, erat sānē
inhabile. Jam vērō illī magnam mihi vim quālōrum, corbium,
fiscōrum rapidē contexunt, Ēlāpsō māteriem hārum rērum
comportante; necnōn, quod praesertim mihi cordī erat, idōneās
perficiunt caligās textilēs. Ut aquam exclūderent, rēs nūllīus
mōmentī vidēbātur, sī lapidum ac saxōrum asperitātēs, necnōn
īnsectās dēfenderent. 259. Secūtor autem in rē coquīnāriā
excellēbat. Ē cocōrum nucibus placentās dēlicātissimās, item
quasi flōrem quandam lactis, faciēbat. Piscēs, dioscōreās,
maniocēs, banānās, plūrimās nucēs ita condītās prōferēbat, ut
nihil suprā: etenim prō condīmentīs habēbat ananassās,
zingiberim, piper et alia arōmata, saccharum ē palmīs et oleum
vel optimum. Mox, postquam inter silvās vagārī potuit, avēs
plūrimās īnsidiīs capiēbat; unde nūllō nitrātī pulveris
dispendiō, suāve habēbāmus epulum. Porrō fruticem invenit, cujus
foliīs in sōle dēsiccātīs aquam aspergēbat calefactam: hōrum jūs
tepidum, saccharō admixtō, praesertim cum flōre cocī lacteō,
grātissimum fuit. Pōtiōnem foliāceam appellābam. 260. Saepius
mēcum dēlīberāvī, anne satis tūtō secūrēs penes hōs virōs
relinquerem: videō tamen, sī quid in hāc rē sit perīculī, id
fortiter dissimulandō optimē dēfendī. Sī suspīciōnem fassus erō,
prāvum cōnsilium ipse submonēbō. Tēla omnia āmovēre, quae
possint esse letālia, prōrsus nōn possum. Sī (quod minimē est
vērī simile) ambō hominēs in mē conjūrābunt, fortasse vix poterō
servārī; nam igniāria mea tēla surripient. Sed nisi conjūrābunt,
alteruter mihi auxiliābitur: nec crēdō aliēnārī posse ambōrum
animōs, dum majestātem ac vim meam benignitāte temperō. 261. Hīs
rēbus perpēnsīs, quia lūsus corporeus mentem levat, lūdum
gladiātōrium dēcernō. Etenim sī redeant barbarī, sī dēpugnāre
cōgāmur, meōs virōs velim totidem barbarīs longē praestāre; at
sī neque suās habeant sagittās neque fūsilī plumbō exerceantur
neque gladiīs bonīs rem gerant, īnferiōrēs barbarīs fīant.
Igitur Ēlāpsum prōtenus, Secūtōrem simul ac sānitās permīsit,
gladiātōriam doceō artem.
262. Vīmineīs quibusdam mūnīmentīs caput, humerōs, crūra
prōtegimur, ut magnā vī possīmus sine perīculō caesim ferīre; et
effūsōs ex ictibus habēbāmus rīsūs. Posteā lūdum variābam, nē
ūllā ratiōne pugnandī dēficerent. Sānē ventrem, pectus, vultum
prōtegere, sī hostis pūnctim petat, longē difficilius est.
Spissā tegete ac lārvā rōbustā armātūram concinnāvī; sed ipsī
vīminea scūta fēcērunt, quae, laevō bracchiō gestāta, ictūs
repellerent. Videō tamen hanc lūdī fōrmam, quantumvīs obtūsum
sūmās prō gladiō baculum, oculīs et ventrī esse perīculōsam.
Psittacus autem rē gladiātōriā abhorrēbat cūnctā, multōque cum
ejulātū absiliēbat. 263. Mox Secūtor, quī suum retinēbat arcum
atque aliquot sagittās, pennīs anatum ac ferreīs clāvīs vult
sagittās novās fabricārī. Ipsīus sagittīs mucrōnēs ex piscium
ossibus erant, nam ferrī suā in gente exstābat nihil. Clāvōs eōs
quotquot maximē vidērentur idōneī, libēns dōnō; is autem valdē
perītum sē ostendit, quum īnsuper līmam et cultrum operī
commodō. 264. At ego vel parvam catapultam magnō arcuī longē
antepōnēbam, pigēbatque mē quod pessulum ejus tractōrium chartā
dēscrībere, nēdum lignō fingere, tam difficile vidērētur. Sed
calamīs et chartā dēsignandō meditor, experior, dōnec pessulum
cum tālō suō tandem rēctē excōgitāverim. 265. Tum caprārum
cornua, quae reservāveram, exquīrō, et idōneum prōpōnēns
stīpitem caedō, sculpō, terebrō: dēnique mollissimō ē lignō,
satis magnā cum dīligentiā, rude et grande cōnstituō exemplar:
quō vīsō tōtam rem intellēxēre. Itaque ipsīs opus remīsī
ēlegantius perficiendum; nec spē meā falsus eram, nam catapultās
haud spernendās post paulō cōnfēcērunt. Ego autem glandēs
idōneās ē plumbō cōnfēcī, sed spīculā avēbam.
CAPUT (X.) DECIMUM.
266. Circiter id temporis statuī scapham, sī possem, redūcere,
nē vēla prōrsus corrumperentur. Ēlāpsus autem jam satis
intellegēbat, quid jubērem. Malleum, clāvōs, serram parvam,
argillam vitreāriam,[V] acūs sarcināriās, fūniculōs, vēlōrum
aliquot laciniās, in mulctrālī composuī: haec Ēlāpsus portat.
Ego cibum, pōculum, cultellum, pistolās portō. Flūmen convallis
vadō trānsīvimus, saxīs adjūtī modicīs, quōrum ope crēdēbam
pontem sine magnō opere posse cōnstruī. Sīc breviōre cursū ad
scapham pertingimus. 267. Prīmum vēla expandō, īnspiciō, tentō:
tribus in locīs valdē īnfirma esse opīnor. Dēnotō, ubi
resarcienda sint: id Ēlāpsus strēnuē perficit. Intereā mulctrālī
aquam pluviālem marīnamque scaphā exhauriō: frūctūs in aquā
putrēscentēs vehementer āversor: subtus inveniō solida omnia,
nec quidquam rīmārum esse timendum. Fabrī ope nōn egent tabulae;
itaque perfectīs vēlīs ingredimur. 268. Aura, sīcut
expectāveram, adversa erat. Rēmigāmus ex ōstiō, dein expānsīs
vēlīs, ad dextram excurrimus, gubernante Ēlāpsō, id quod optimē
calluit: ego jubeō et vēla regō. Ut prīmum dēflectendum in
terram opīnor, exclāmō “Ad sinistram!” et prōtinus torqueō vēla.
Oboedit ille: scapha optimē convertitur: tunc praecipuus meus
dēcessit timor. Sine ūllō perīculī sēnsū prīmum illud
exsuperāmus prōmontorium, quamvīs adversante ventō, posteā
celerius proficīscentēs praevertimur, dēnique lītus intrā cautēs
legimus usque ad portum meum, ubi in nāvāle scapham laetus
repōnō. 269. Ego autem Ēlāpsum interrogō, “Anne bona sit
scapha?” Respōnsum exspectābam, “Sīc, sīc;” vel “Bona, bona:”
sed admīror, quum ille clārē ac dēlīberātē respondet, “Bona nōn
est; bonam faciēmus posthāc.” Iterum interrogō, Cūr? Is vērō
quasi novam vōcis facultātem exhauserit, nihil respondet nisi,
“Sīc.”
270. Quod cibōs collēgeram et sēveram longē amplius quam quod
mihimet, ūnī virō, erat opus, sānē gāvīsus eram: sed quum
Secūtor, injussū meō, in agellō meō novam operam inciperet,
īrācundius paulō ratiōnem ejus reī reposcō. Is humillimē manibus
ac vultū dēprecāns, “Sīc optimē” esse cōnfirmat. Ego vērō
gaudeō, quod, tardior ingenior quī vīsus erat, per sē possit
bonās operās excōgitāre; nec diū est, quum videō, in hortulō eum
pariter atque in culīnā fore ūtilem. Jūmentīs īdem gaudēbat;
inde spēs mihi, fore ut ex dīversīs famulōrum ingeniīs
cumulātior prōvenīret opera nostra. 271. Ut prīmum, sānātō
crūre, natāre ausus est, admodum gestiēbat; nam propter tepōrem
maris, nigrītae omnēs natandī sunt studiōsissimī. Equidem post
prīmum illum diem numquam in ipsum mare mē committēbam, nē intrā
cautēs quidem; tanta mē timiditās in sōlitūdine invāsit: in
portū modo natābam. Sed cum Ēlāpsō etiam inter frāctōs flūctūs
amābam lūdere; mox aquā, velut tēlō, inter natandum, avēs
grallātōriās petēbāmus, quō in lūdō ācerrimum sē Secūtor
ostentābat. 272. Oleō jam abundāns, sāpōnem facere voluī; nec
poteram Secūtōrī, quid vellem, explicāre. Algās vērē marīnās
plūrium generum cremāvī: eārum cinerēs oleō admixtās igne
lentissimō percoquēbam, aquā calidiōre circumpositā. Item ē
mangārum frūctū quum spissum quandam extrāxissem rēsīnam, hanc
oleō commixtam itidem dēcoxī. Post aliquot experīmenta, duōbus
modīs sāpōnem nōn ita malum cōnfēcī: tum omnem rem perspexit
Secūtor, mēque in sāpōne compōnendō facile superāvit. Ūsum autem
sāpōnis ēdocuī, atque exinde in cūrandō corpore ūtēbar. 273.
Rīdeō sānē, quum videō quantā ille superbiā aurīgam sē ē trahā
jactet, in vīlissimō quōdam scamillō sedēns, tribus jūmentīs
vectus. Cēterum omnia quae imperāverim, rēctē perficit, ūsūque
trahae impetrātō, multās reportat rādīcēs cum ipsārum humō: hās
dīvidit aut circumcīdit, fimum cūrātissimē ingerit; dēmum satis
magnō cum labōre amplum facit sēminārium. Tum mēcum arguō, sī
nimium praeparētur cibī, id minimē culpandum, quoniam trēs virī
vescī ē meō oportēbit: item industriōs hominēs nōn ē suīs
labōribus effugitūrōs; jam prō patriā adoptāsse hanc īnsulam.
274. Ēlāpsus quoque suās inveniēbat operās: atque ego, dum
uterque mihi, quidquid jubeam, oboediat, gaudeō quod līberrimā
ūtuntur dīligentiā, neque socordiae sint amantēs. Tamen nē
subitō dēfessī concidant, saepius excōgitābam, aut lūdō aut
varietāte, levāmenta labōris. Rēmigandō, piscandō, gladiātōriīs
lūdīs, natandō quotīdiē, tēlīs et catapultā, ōrdinārium opus
variābātur. 275. Tunc autem texendō vel plicandō praesertim
exercēbat sē Ēlāpsus, nec quidnam cōnficeret, satis
intellegēbam. Ex cannīs diffissīs quasi tabulās complicat artē
rēticulātās, juncōsque sīc internectit, ut forāmina conclūdat.
Levissimum sānē erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admīrāns,
quaerō tandem, quōrsum haec spectent. Respondet, “Propter
scapham, sed ferrō quoque opus esse.” 276. Amplius interrogantī,
tōtum suum prōpositum explicat, partim verbīs, partim rem ipsam
dēmōnstrandō. Ait, scapham in fluviō esse nōn semper malam, in
marī cum vēlō plēnam perīculī; quippe quae neque flūctūs neque
vim ventī tolerāre possit. Duplex opus scaphae esse addendum. Nē
flūctus ā fronte supercurrēret, ērigendam tamquam lōrīcam in
prōrā, dein praeter latera quasi ālās expandendās, sed hās
firmandās ferrō. Id mihi esse cūrandum, sē parātūrum cētera.
277. Admīrābar hominis ingenium, nec tamen prōram praealtam
approbābam; ille vērō negat sine hīs rēbus vēla prōfore. Mox
ingemō, nescius quārē, quōrsum, quandō, in magnum mare sim
invāsūrus. Sed mēmet objūrgō: Cūr tandem, priusquam hī virī ad
tē vēnērunt, tū tantopere hanc scapham fōvistī? Agnōscō
oportēre, in cāsūs necessāriē incertissimōs, scapham quam
rōbustissimē reconcinnāre, vēlīs idōneam. Itaque dē ferrāriā rē
etiam atque etiam commeditor, modo chartā dēlīneāns, modo ipsa
ferrāmenta colligēns, comparāns, exāmināns.
278. Inter haec libet cum Ēlāpsō caprōrum scopulōs vīsitāre.
Equidem semper timidus fueram, quotiēs ibi forem, (nam inter
saxa prōspicere nequībam) nē novum quid atque īnfēstum latēns
subitō ingrueret. Fateor mē, dum sōlus manēbam, timidiōrem in
diēs factum. Minus minusque mē in dēnsōs artōsque locōs volēbam
committere; sed aperta amābam spatia, ubi cūncta longē possem
prōspectāre: idcircō quoque minus inter saxa caprīna pervāseram.
Nunc cum Ēlāpsō fortiōrem mē gerēns, cum pistolīs prōdeō: ille
sīcam gerēbat: explōrāre, nōn vēnārī volō. Ascendimus trāmitem;
verna prāta flōribus suāveolentia praeterimus; locōs nōtōs
recognōscō. Mox longius penetrāns, ab excelsiōre quōdam saxō
repente novum grātissimumque videō prōspectum. Lacus
longissimus, quasi amnis flexuōsus, per plūra mīllia passuum in
fronte jacēbat. Aquās quāsdam vīcīnās anteā notāveram; jam
agnōscō aut membra hujus fuisse lacūs, aut ejus quasi cisternās
nātūrālēs. In ōrā erant herbae fruticēsque viridissimī,
ūberrimum mītibus bēstiīs praebentēs alimentum. Circā surgēbant
acclīvēs scopulī, quibus dēcurrentēs sine numerō rīvulī lacum
replēbant. Maxima vīs hīc versābātur aquātilium alitum tamquam
suā in domō. 279. Dum haec mē valdē excitant, Ēlāpsus
antilopārum gregem vīderat, magnā cum dēlectātiōne: mihi in
palūdēs aspicientī illud jam succurrit, fortasse hās ejus esse
generis quod palūstre appellātur. Sed nōlō eās perturbāre, atque
ad mare potius dūcō, ubi juga montium altius assurgēbant. Lacum
ā septentriōnibus circumeō, inde pergēns mare versus. Tandem,
per scopulōs ēnīsī, mare nōn longē vidēmus, sed dēscēnsū
asperrimō ā nōbīs dīvīsum. Subjacēbat ōra terrae, longula,
palmīs praesertim abundāns; sed rūpēs ulterius ipsās in undās
vidēbantur sē praecipitāre. Nūllum sānē portum hāc in ōrā
dispiciō, quod orientem versus patēbat. Circumversī, sed mare
dēspicientēs, redīmus domum. 280. Ego vērō, quamquam augēscēbant
imbrēs, operā ferrāriā identidem exercēbar. Incūdem, follēs,
malleōs, forcipēs, ē rē tormentāriā nāvis nostrae habēbam.
Fornācem dē novō, famulīs meīs adjūtus, dēcrēvī exstruere,
latericiam māteriem residuam adhibēns. Carbōnēs ē lignō parāre
uterque probē calluit. Mox, Ēlāpsō follēs exercente, ego ac
Secūtor ferreolōs calefactōs tundēbāmus. Etiam calidum frīgidō
pertundere docēbam, dum Secūtor forcipem tenet. Sīc virgae
ferreae, quālēs propter scapham postulābat Ēlāpsus perficiuntur.
Aliud post aliud paulātim cōnāmur; prīmō multimodīs clāvōs
ferreōs mūtābāmus,—in hāmōs, in ānulōs, mox in spīcātōs ānulōs;
sīc plūrēs in fōrmās discēbāmus ferrum fingere. Tandem illī, rē
tōtā perspectā, significant, meō labōre nōn jam esse opus: sē
hujus artificiī esse compotēs. 281. Inter haec, magnō sum dolōre
afflīctus, occīsō psittacō. Hunc accipiter quīdam incautum
excēpit, neque ego ulcīscī poteram, quamquam strepitum
cārissimae avis audiēns. Sed antequam ignipultam attinērem,
hostis cum praedā ēvānuit. Hanc sānē rem aegerrimē tulī. Quod
postquam animadvertit Ēlāpsus, sōlārī mē volēns, psittacōs nōn
bonās esse avēs dīcit, aliās quāsdam longē meliōrēs; neque
dolendum esse, quandō tanta mihi superesset avium pulcherrimārum
atque ūtilissimārum varietās, quae velut caprae aut columbae
cibātum ab homine accipere vellent. Tunc meminī, eum tāle quid
dē phāsiānīs illīs dīxisse; mox interrogandō comperiō, ipsās hās
avēs facile mānsuēscere et ōva parere plūrima: id quod libenter
audiō. Tum Secūtōrī dēnūntiō, sī aliquot hārum avium possit
īnsidiīs capere vīvās, id mihi fore grātissimum.
282. Plūrima per imbrēs parābāmus. Catapultās in diēs perfectius
figūrābant: lōrīcam ego et ālās scaphae summā cūrā mātūrābam.
Scīlicet Ēlāpsus bitūmine quōdam opus suum perūnxerat, ut aquam
rejicerent juncī cannaeque: ā mē postulābat ut compāgem tōtam
firmiter conjungerem. Alia quaedam in melius novābam, quae
longum est dīcere:—dē supellectile tractōriā, item dē arcīs
penāriīs. Famulī autem meī operās quāsdam inter sē exercēbant,
dē quibus nōn cōnsulēbar. Id mē nōn conturbat, quoniam
industriōs sentiō. Inter imbrēs pābula vel ligna colligunt,
folia, cannās, alia reportant, fimum humō ingerunt, gregī
īnserviunt, natant, rēmigant, gladiō vel tēlīs sē exercent. Sīc
diēs praetereunt celeriter. 283. Jam Secūtor ad mē venit,
venerānsque humiliter ait, “Pessimōs esse leporēs: velle sē
occīdere.” Dioscōreās et maniocās ostendit, nōn corrōsās modo,
sed ex humō ēvulsās. Leporēs sī suprā sint, “bonōs” esse ait,
sed “īnfrā nōn bonōs.” Etsī parum bene loquēbātur, intellegō
quid velit, et videō nōn esse absonum. Attamen vexāre mītissimam
gentem, quam egomet tamquam colōnōs dēdūxeram, id nimis crūdēle
putō. Tandem, multum reluctātus, ēscā atque blanditiīs veterēs
mānsuētōsque parentēs capiō, et in prīstinam caveam conclūdō.
Cēterōs ad arbitrum Secūtōris abigī aut occīdī patior. 284.
Duōrum jam ministrōrum operā adjūtus, paulō amplius poteram
litterīs mē dare: id vērō ipsum illī mīrābantur. Aliquandō
quāsdam rēs iīs ē librō legēbam, sī quid possent intellegere:
post paulō id eōs penetrābat altius. Nempe vidēbant, sibi esse
aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum vīxissent⸥ sapientiam; mē
ex librō plūrimōrum cognitiōnēs ad libitum meum haurīre. 285.
Quoniam neque librōrum habuī cōpiam, neque ōtium iīs esse
poterat, litterās docēre supervacāneum crēdidī; sed līberē
colloquēbar multīs dē rēbus. Illī autem, arrēctīs animīs,
studiōsē auscultābant. Dē meīs fortūnīs aliquot rēs ēnārrāvī,
dēnique dē naufragiō. Magnitūdinem dēmōnstrāvī nāvis et ūberem
rērum cōpiam, quam ex merīs ruīnīs excēpī. Tālia dum nārrābam,
illī textilia continuābant opera et linguae meae in diēs fīēbant
intellegentiōrēs: id quod maximī sānē erat mōmentī.
286. Tandem sē aperiunt, explicantque quidnam ēlabōrāverint.
Rēgium mihi vestītum exhibent atque impōnunt. Prīmum erat
capitis decorāmen, crista vel corōna ex pennīs multicolōribus:
hanc īnfulae meae superimpositum volēbant. Dein teges dorsuālis
ex palmeīs cannīs atque arundinibus; quae sīc erant dispositae,
ut ipsārum colōrēs prō pulcherrimō fuerint ōrnāmentō.
Praecīnctōrium item erat ex mollibus juncīs, quod ā ventre ad
genū pertingēbat. Tum calceī, ex palmārum fūne suprā, ex cocōrum
villō īnfrā. Ē bullīs vitreīs catellās fēcerant, collārem
tālāremque: porrō aliās bullās aut vestī aut praecīnctōriō
assuerant, tamquam gemmās. Tālia fidēlitātis documenta
laetissimē et benignissimē accēpī: sēnsī profectō, posse
barbarica rēgnī īnsignia multum valēre, aut apud hōs ipsōs, aut
apud aliōs barbarōs. Dēcernō quotīdiē, fīnītīs operibus, ūnō
alterōve hōrum mē ōrnāre; et sī quā diēs sōlemnior vidērētur,
gestāre ūniversa. Nunc, benignitātis ostentuī, utrumque fidēlium
ministrōrum super oculīs ōsculor. 287. Longum foret sī nārrārem,
quantā cum industriā messem frūctuum, rādīcum ac foliōrum suā in
tempestāte collēgerīmus, trēs virī cum tribus jūmentīs. Ego
autem post biennium hāc in īnsulā jam factus sum temporum
perītior: sī vērō anteā ego nimium fuī avidus, hī nunc meam
aviditātem superant. Nec culpō, immō laudō et grātiās agō, quod
tam labōriōsē vīctum et dēliciās comparent. Pluviae, calōrēs,
procellae, fulgura, suō in ōrdine, velut annō superiōre rediēre.
Dēmum, tempestāte illā perāctā, caelī serēnitās rediit; atque
illī sub aurōram labōrantēs, scapham perficiēbant praesaeptam
labrōsamque. Dein post autumnālēs procellās prōrsus fīnītās, ut
ipsō in marī probārētur opus, ērēctī sunt omnium animī. Vēlīs
accūrātissimē recognitīs, variās cursūs experīmur fōrmās. Prō
saburrā ⸤ponderōsa aliquot saxa⸥ portābāmus; haec cum ipsā
ancorā ita collocāvimus, ut scapham male dēprimerent; quae
nihilōminus sē solidam stabilemque praestitit. In portum
regressī, novam lōrīcam explōrāmus, num quā laxētur vel
firmitāte careat. Sānē plauditur ab ūniversīs. 288. Postrīdiē
cōram mē submissē veniunt, dīcuntque, “esse quod velint ōrāre:
spērāre sē, benignē mē audītūrum.” Impetrātā veniā, līberē
curtēque explicant, “sine uxōribus vītam nōn bene trānsigī:
velle sē in scaphā uxōrēs ex adversā terrā reportāre.” Id mē
sānē perculit: tot rēs in mentem irruēbant; vultusque meus, ut
crēdō, retegēbat, quid sentīrem. Breviter ajō: “omnī in rē mē
illīs cōnsultum velle; sī possim, factūrum; sed multa esse
perpendenda, nec posse mē illicō respōnsum dare. Ad mūnia sua
redīrent, crēderentque mē dē suō commodō ānxiē meditārī.” 289.
Dē mōbilitāte et perfidiā barbarōrum multa audīveram. Mēmet
interrogābam, anne idcircō rēgiīs mē honōribus cumulāverint, ut
scapham fūrātī abīrent. Id vērō posse negō; hī namque virī fuēre
hostēs: uterque ad mē quam ad alterum propior est. Tum sī
aufugere velint, Quamne ad terram? anne ad patriam? sed patriae
sunt dīversae. Sed sint sānē fidēlēs: mēne scapham meam cum meīs
ministrīs marī committere, domī sedentem? quī sī flūctibus
haustī numquam redeant, iterum sum orbātus, et pejus quoque, spē
abruptā. Melius arbitror perīcula participāre. At sī omnēs
ēgredimur, quis gregem cūstōdiet? quis frūgēs dēcerpet,
servābit? Tālia commeditātus, crāstinō diē iterum colloquor.
290. Prīmum interrogō, Anne jam uxōrēs habeant. Secūtor
abruptius respondet: “per mē suam uxōrem ā sē distractam:”
fuscus autem rubor, dum loquēbātur, vultum oculōsque implēbat,
in quō tenerum aliquid inesse putābam. “Mortuum esse sē uxōrī
suae,” addidit; “quae, secundum gentis mōrem, jam aliī virō sine
dubiō nūpsisset; quoniam, sē vīvere, nēmō suōrum posset
crēdere.” Rēctē eum dīcere jūdicābam. Mox Ēlāpsus ūmēscente
oculō incertāque linguā respondet, “sibi virginem quandam fuisse
dēspōnsam, quandō ab hostibus surreptus esset.” Nihil ultrā
addidit. 291. Deinde interrogō, unde velint uxōrēs petere? ab
Ēlāpsī patriā an ā Secūtōris? et quō signō cursum in marī
possint dīrigere? Respondet Ēlāpsus, “Secūtōrem ad ipsīus
patriam nōlle revertī: id uxōrī ejus fore crūdēlissimum: Ēlāpsī
patriam ambō petītūrōs. Cēterum sī ventō favente hanc īnsulam
ipsā vesperā relinquant, cum lūce terram continentem propius
vīsūrum, cūnctam sibi satis nōtam; deinde, ut prīmum populāribus
suīs aspiciantur, hīs approbantibus ad terram appulsūrōs.” Tālia
quum audīssem, respondī: Rēctē sē rēs habēre; sed amplius esse
ponderandās.
292. Vespere post operam, ad rem redeō, interrogāns: “Quis autem
tot buccīs cibum dabit, sī hāc in īnsulā quīnque erimus,—trēs
virī, uxōrēs duae?” Tum Secūtor arrīdēns ait, “Octo hominibus
satis esse jam cibī, superque.” Ēlāpsus autem, genibus meīs
prōvolūtus, dextram ōsculātur, ōratque, “nē īrāscar; sed amplius
quiddam illōs in animō habēre. Interrogantī mihi, Quidnam
igitur?” respondet: Mātrem suam esse mortuam, frātrēs occīsōs:
velle sē, sī possit id fierī, patrem suum hūc trānsvehere. Hoc
quum dīxisset, vultum meum sollicitē contemplāns, addit: “Numne
aliud quiddam audeam dīcere?” “Perge:” inquam. Tum dīcit,
“Nescīre sē, quis sit uxōrem datūrus: posse autem fierī, ut
parēns, quī ūnam habeat virginem fīliam ita velit dare, sī cum
eā sit itūrus. Anne ego nōlim īnsulam meam frequentārī?” Rēs
ipsa nōn mihi displicēbat: quamquam id quoque reputō, cavendum
esse, nē nimiā barbarōrum frequentiā ipse in servitūtem redigar.
Ergō benignē respondeō, dē tot novīs rēbus cōnsīderātē
cōgitandum. Illud tantum affirmō, sī proficīscentur, mē socium
perīculī habitūrōs.
293. Postrīdiē iīs annūntiō, grātissimum esse id mihi, quod tam
longē prōspexerint tamque industriē labōrāverint, praeparantēs
cibum, īnstrūmenta, māteriem, ipsamque scapham. Tālibus virīs,
quidquid restet arduī, spērāre mē fore prōnum; sed priusquam
aliīs dē rēbus dīcam, illud apprīmē necessārium, ut nostram nōs
īnsulam explōrēmus, antequam in cāsūs maris committāmur. Hoc
enim stāre mihi certum, ut nōn sine mē nāvigent. Jam sī procella
ingruet, sī vī ventī in aliud īnsulae latus dētrūdāmur, quid
ignāvius, quam nōn nōsse portūs, lītora, rīvōs, ubi tūtō
recondāmur? Circumnāvigandam īnsulam, indāgandās prōfluentēs
maris, tentandās bolide profunditātēs, notandās in chartā
montium fōrmās, priusquam in incerta maris ruāmus. Haec quum
dīxissem, illī prīmō vix intellegēbant; sed postquam bis terque
explicāvī, tandem aequissimīs animīs dēcrētum meum accēpērunt.
CAPUT (XI.) ŪNDECIMUM.
294. Post hōs sermōnēs uterque magis magisque in operās ruit.
Vestītūs nūptiālēs ac dōna spōnsālia crēdēbam praeparārī.
Cannārum, arundinum, juncōrum, restium vel fīlōrum, pinnārum
plūmārumque magnam vim comportābant. Posteā explicātur, patriō
Ēlāpsī rēgulō plūmātam vestem ac dorsuālem tegetem prō dōnō
dēstinārī. Id quum intellēxī, ē vitreīs meīs bullīs plūrēs
obtulī, ut prō torque collārī essent: hās accēpit Ēlāpsus
libentissimē. Videō quoque lectōrum opercula vel strāgula ē
mollibus juncīs contexī: igitur versicolōrēs vestēs ⸤quās
habēbam fulgentissimās⸥ in spōnsārum ūsum dōnō. 295. Ego vērō
bolide (quam Graecī vocant) quaesītā;—etenim plūrēs in nāve
fuerant—saepius cum alterutrō virōrum ēgrediēbar longius,
interdum in cymbā, sī valdē esset serēna tempestās, quia tum
rēmīs certior est cursus. Tunc tōtam illam ōram quae Caprīnō
Jugō subjacet, satis explōrāvī; nusquam patēbat scaphae
receptāculum: sed collēs accūrātē dēlīneāvī, ut locōs posthāc
recognōscerem. Necnōn cum ambōbus in scaphā ēgressus, ōram
adversam juxtā hortōs ulterius vīsitāvī; quidquid dē lītore, dē
profunditāte, dē montibus erat notandum, id cōnscrīpsī, notātīs
caelī regiōnibus. Necnōn ūnīcuique montium nōmen indidī aliquod,
cum suā figūrā dēscrīptum. 296. Quum diē quōdam in hortīs cum
Ēlāpsō permānsī, Secūtōre domum missō propter variōs ūsūs, per
īnferiōra prāta dīligentius exspatiantēs, orȳzam invēnimus in
ūvidiōre locō lātē crēscentem, ubi numquam anteā incesseram.
Hanc rem crēdidī posse aliquandō magnī esse mōmentī. 297.
Postrīdiē quiēscente aurā, excurrimus in cymbā usque ad portum
hortōrum. Montem illum altissimum jūdicō praecipuum esse
oportēre locōrum documentum. Quārē ā tribus lateribus figūram
ejus accūrātē dēlīneō; tum crēdidī, mē, sī hāc in parte īnsulae
forem, in diē quamvīs nūbilō positūram meam agnitūrum. Cautēs
quoque, sī quās vidērem, scrīptō notāvī. 298. Prōfluentēs maris
multō erat difficilius observāre vel conjectāre; nam aestus
diurnus atque aura conturbābat ratiōnēs meās. Īnsulam ā
Septemtriōnibus praevertī nōn ausus sum. Multa nāvigandō
expertus, tandem dēspērō dē prōfluentibus cognōscendīs, nec
valdē perturbor, sed dē hāc rē reticuī.
299. Domum revertentī dēlicātissimum mihi prandium appōnit
Secūtor, ex avibus grandiōribus membrātim concīsīs. Genus avium
nesciēbam: num ōtidēs[W] esse possint, dubitābam. Ille explicat,
esse eās ex hōc genere, quod mānsuēfactum volēbam; sed hāctenus
nūllam sē cēpisse vīvam. Neque ille neque Ēlāpsus vult vēscī:
sed postquam fīnīvī, vēscēbantur. Tum interrogō, quidnam dē
grege possit fierī, sī nōs omnēs peregrīnāmur. Tacent paulisper;
mox Ēlāpsus respondet: “Sī faveant aurae atque Fortūna
Marītālis, trīduō nōs posse revertī. Solvendum esse gregem,
compedibus fortasse vel objicibus praepedītum. Quandō redeāmus,
fistulae cantuī oboedītūrōs: sīn minus, sī forte haedōrum
aliquot āmittantur, ferendum damnum. Nōs ē colle Caprīnō novōs
haedōs, sī libeat, vēnārī posse; uxōrēs nōn posse.” Quandō haec
sēriō ac dēlīberātissimē dīxit, vix rīsum continuī. 300. Sed
pergō interrogāre, Quot rēmōs habeāmus scaphae. “Duōs tantum,”
respondent; eōs nempe quōs egomet fabricāvī. Id sufficere negō;
quippe sī aurā dēficiāmur, fortasse rēmigantēs trēs virī
quattuor rēmīs novum assequēmur ventum, sed duōbus ūtentēs rēmīs
in stāgnante āere haerēbimus. Novōs rēmōs, clāmant, caedendōs;
id quod ego comprobō. 301. Tum alium injiciō scrūpulum. Sī
barbarīs foret cōnflīgendum, ego ignipultā pistolīsque valeō;
ministrī meī cōminus gladiō bene pugnant, sed ēminus ā barbarīs
superantur. Nam neque multās habent sagittās, neque multum in
hāc arte sunt exercitī: porrō sī maximē essent sagittāriī, duo
virī ā multīs facile obruuntur. Meliōribus opus est tēlīs,—Hīc
pausam faciō. 302. Illī prīmō tacuēre: tandem invītō sermōnem.
Ēlāpsus timidē interrogat, “anne sciam, quot habeāmus in ūsum
catapultārum praeparāta spīcula missilia?” Tum respondeō, “Ego
certē nesciō.” Ille vērō, tamquam veritus nē mē reprehēnsiōne
corripiat, tacet iterum. Sed Secūtor, paulō audentior, testātur,
“nōn posse illōs portāre spīculōrum jam cōnfictōrum pondus:
plūra cōnfingere, inūtile esse: quod genus tēlōrum sit melius,
sē nescīre, nisi sī ignipultās dēnotāre velim.” 303. Sēnsī mē
errāsse; nam nōluī igniāria tēla tunc eōs ēdocēre. Itaque
benignē dīxī, “industriam illōrum omnī laude esse dignam, mēque
gaudēre, quod tantam habērent spīculōrum vim: spērāre mē, sine
proeliō aut jūrgiō nōs reditūrōs; sed quotīdiē catapultās
exercērent, et tot uterque sēcum assūmeret spīcula, quot rēs
ipsa permitteret.” Tālī respōnsō contentōs sē dēmōnstrābant.
304. Caesīs duōbus cocōrum truncīs, dissecāmus, dolāmus, in
rēmōs fingimus;—nam quattuor rēmōs placēbat cōnficere. Variātā
operā ac lūdō, in labōrēs reficimur, aemulātiōne ac spē ērēctī.
Haec inter negōtia multum colloquimur. Dē ipsōrum patriā
interrogō virōs, numne eārumdem rērum sit ferāx, quae hāc in
īnsulā gignuntur. 305. Illī explicant, paene contiguās sē
habitāsse regiōnēs, scopulōsā ōrā dīvīsās, quae ⸤ipsōs propter
scopulōs⸥ ab utrīsque concupīscerētur; hinc illōs internecīnīs
involvī bellīs. Nam cēteram suōrum terram ex merā humō
cōnsistere, mollī, ūvidā, arboribus fruticibusque ūberrimā, sed
siccīs solidīsque locīs carente: porrō per inopiam ferrī optimum
lignum minus esse ūtile; igitur saxō dēstitūtīs nūlla esse
domōrum fundāmenta. 306. Domōs gentīliciās, ut plūrimum, nīdōs
esse, inter rāmōs arborum contextās, ut ab ūdō solō
submoveantur, praesertim tumēscentibus fluviīs. In ūvidā
calidāque illā humō prōcērās nāscī arborēs, ēgregiōs frūctūs;
plūra tamen genera meīs in montibus vigēre, quae illīc ūvidus
calor nōn patiātur. Interrogō, Habeantne ūvās? “Habēbāmus,”
inquit Secūtor, “sed gustū hīs disparēs: nīl erant nostrae, nisi
dulcis quaedam in ōre aqua.” “Ergō,” inquam, “tū exquīre,
quidnam ē siccātis nostrīs ūvīs sit optimum, quod patrī spōnsae
tuae dēs dōnō.” Arrīdet. 307. Tum in Ēlāpsum conversus: “Tuāne
in patriā nūptiās tum celeriter perficiunt, ut parēns tribus
hōrīs ūnicam fīliam virō ignōtō forās dūcendam trādat?” Paulum
pudibundus respondet ille: “Sī pater domī relinquendus erit, nōn
potest id fierī: sīn pater cum fīliā sit itūrus, potest
nōnnumquam. Atquī neque ego inter meōs sum ignōtus, et propter
mē cōnfīdent Secūtōrī. Tē autem rēgiē vestītum postquam vīderint
ac vim tēlōrum nōverint, audierintque ā mē quālis et quantus
sīs, quidlibet mihi tuī grātiā concēdent.” Dubitābam, merane
esset hoc adūlātiō, an vēritās; vēra tamen eum dīcere, libēbat
crēdere. 308. Mox ē Secūtōre quaerēbam, quāpropter ipse atquī
ipsīus populārēs ad īnsulam meam tunc pervēnerint et numquam
aliās. Rem ab initiō nārrat. Scopulōsa illa regiō erat ab
alterīs occupāta: hinc coeptum est bellum. Quisquis hostium erat
in praesidiō, comedendus dēstinābātur: id gravissimum iīs
supplicium. Inter aliōs correptus est illīc Ēlāpsus. Sed patriam
versus redeuntēs oppressit procella, quae duās scaphās in
apertum mare abripuit. Tōtam noctem frūstrā luctātī, summō māne
īnsulam meam nōn longē vīdērunt. Volentēs neque vēnēre neque
iterum venient; nam igneī meī tēlī vīs prō fulgure
praestigiātōris dīvīnī sine dubiō nūntiātur. 309. Tum volō
scīre, utrum hīc esse īnsulam prōrsus nescīverint. Tum Ēlāpsus
cōnfirmat, montem īnsulae excelsissimum interdum distinguī; sed
nōn vacāre ut merā cūriōsitāte marī sē committant,—tumidō, an
tranquillō. Percontor, numne carō hūmāna propter libīdinem
palātī exquīrātur. Ambō vehementer negant: in ultiōnem summae
injūriae, idcircō tantum ajunt quasi religiōsē comedī. 310. Mox
Secūtor urget, ut disertē dīcam quō diē velim nāvigāre; nam
certum sē habēre, benigna mea verba prō factīs valēre, nec velle
mē sine causā diem prōferre. Tum videō dēcernendum esse sine
ignāviā dīverticulōrum. Respondeō, sī cūncta parāta sint, intrā
trīduum nōs profectūrōs. Rūrsus interrogat, anne velim eum
omnia, quae victūs causā sunt commoda, praeparāre: ego autem
assentior. 311. Crāstinō diē, dum aliīs in rēbus absum, Secūtor
haedum jugulat, sanguinem in agellō suō diffundit, cornua
reservat, membra discerpit; alia coquit, alia suspendit in fūmō.
Ungulās Ēlāpsus prō glūtine arripit, pellemque incipit patriō
mōre depsere. Haec rediēns inveniō obviam; sed neque probō neque
culpō, quoniam veniam meam praeripuerat Secūtor. 312. Ad Ēlāpsus
conversus quaerō, anne suā in patriā tālēs sint caprī, sīve
aliārum pellium abundantia. Respondet, apud suōs abundāre
ursulōs, porcillōs, immō porcōs variī generis, macacōs, sciūrōs,
et quadrupedēs caprīs meīs parēs, paene aquāticōs; ex quibus
pellēs dīversās habeant; porrō formīdandōs sed rārōs pardōs,
quōrum pellis optima sānē: item audīsse sē, longē inter
scopulōsōs collēs caprōs ferē hujusmodī existere: sē numquam
vīdisse.—Libet mē tālia scīscitārī et colloquī.
313. Post bīduum mihi nūntiant, parāta omnia: occidente sōle
nāvigandum. Hic nūntius mē quasi stupōre dēfīxit; nam mīlle rēs
prius vidēbantur cōnficiendae. Sed videō mē multa imperāsse:
nunc dictō oboediendum: ergō dē bellicō apparātū prīmum satagō,
postpositīs rēbus cēterīs. 314. Mox reperiō Secūtōrem leporēs
meōs occīdisse, coxisse, sub crustulā condidisse. Vultū angōrem
dēmōnstrō: sed ille, mē commōtum sentiēns, humī cōnsīdit
tacitus, reprehēnsiōnem (crēdō) expectāns. Dēmum frāctā vōce
ait: “Paenitet mē, sīquid tē, ere, laesī.” Tum suspīrāns dīxī,
“Mūtārī nōn potest: fortasse nōn male fēcistī: cēterum nē canem
meum occīdās. Ego vērō tibi ignōscō.” 315. Nē longus sim, ferē
Nōnīs Novembribus, sub noctem nāvigāmus, nunc rēmīs, nunc aurā
adjūtī. Astrīs facile dīrigēbātur cursus ad merīdiem. Quum ventō
tranquillē ferēbāmur, quiētī mē dedī, jubēns, sī quid mūtārētur,
expergēfacere. Ante lūcem stāgnāvit aura; tunc ēvigilō; jubeō
rēmigāre. 316. Ortō mox sōle, Ēlāpsus grūmōs patriōs procul
agnōscit: uterque maestior vidēbātur: susurrābant inter sē. Sed
Ēlāpsum dormīre jubeō: ego cum Secūtōre prōpellō scapham. Post
hōrulam videō Ēlāpsum propter inquiētam mentem nōn posse
dormīre; itaque Secūtōrī imperō somnum. Quandō intrā cōnspectum
venīmus, Ēlāpsus in mālō ērigit signum, apertāque arcā, rēgiīs
vestibus mē exōrnat. Tum extractō cibō vēscī hortātur. Secūtor
mox ēvigilat, et vēscimur omnēs, cane nōn invītō. 317. Jam
linter ā terrā cautius appropinquat: trēs inerant virī: crēdō,
quia nōs erant trēs. “Quid autem tē tuī cīvēs vocant?” Ēlāpsum
interrogō. “Ego apud eōs” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergō
apud mē eris Gelavius,” inquam. “Ego vērō apud meōs eram Totopil,
” īnfit Secūtor. “Ergō tū,” inquam, “eris Totopillus.” Dum rīsū
et alloquiō oblectāmur, accesserat linter: mox noster Gelavius
nesciō quid clārā vōce prōnūntiat. Illī gestientēs strepunt,
proximē accēdunt, mē mīrābundī aspectant. Postquam iterum
perōrāvit Gelavius, illī rapidē ad terram rēmigant, nōs sequimur
tardiusculē. Tandem, jubente Gelaviō, ancoram jacimus: mē virī
meī, honōris causā, umerīs suīs in lītus dēportant. Strātīs
tapētibus, cōnsīdō: sēricam meam umbellam Totopillus super mē
praetendit; Gelavius ēvānuerat. 318. Opperīmur reditum ejus.
Redit dēmum cum catervā magnā. In fronte erat ipse, cum seniōre
virō et virgine. Tum mē compellāns ait, “Ēn pater meus! Ēn ūnica
soror!” Pater genua mea manūsque fervidē ōsculātus est, virgō
quasi venerāns cōnstitit. Mox Gelavius cum Totopillō verba
sēcrētō habet, post quae intimōs crēdidī sermōnēs miscērī.
Intereā tōta nōbīs caterva circumfunditur, mox ad scapham sē
convertit. Id mē aliquantum commovet. Gelavius autem multās rēs,
dōna prīncipī, effert; dein ignipultās meās cum sacculīs
subsidiāriīs: mox Totopillum videō scūtulum prō mētā ērēxisse.
319. Quīnque juvenēs cum arcubus astābant. Ā vīgintī passibus
sagittās ad scūtulum dīrēxēre; nēmō medium ferit, nēmō per
tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus ā trīgintā
passibus ē catapultīs jaculantur. Hī et jūstius collīneābant, et
altius penetrābant: facile erant victōrēs. Posteā ad mē venerāns
accēdit caterva, ōrāns ut ignipultae ostentem vim: tum multō cum
honōre ad carcer dūcunt. Quīnquāgintā passūs mētārī jubeō:
bitubam meam suā cum furcā comportāveram. Dēmissō genū, bis
ignem ējiciō: utraque glāns medium trānsverberat scūtulum.
Ejulābant territī, mox murmure collaudābant: deinde magnum erat
silentium. Gelavius tunc cūnctīs explicat, hīs tēlīs sē per mē
fuisse servātum. 320. Inter haec Gelaviī pater cum fīliā cōram
mē redit, Totopillus autem prō interprete mihi explicat, velle
illum sē suamque fīliam fideī atque īnsulae meae committī. Tum
ego abruptius Totopillō, “Egone hanc prō tuā uxōre mēcum
reportābō?” Is autem ērubēscēns annuit: “Ere! reportābis sānē,
sī libet, et uxōrem meam et patrem uxōris.” “At vērō,” inquam,
“prīncipī oportet mē obviam venīre honōris causā, nec tamquam
clanculum abīre.” Respondet Totopillus, “Immō, id prīncipī foret
ingrātum. Ille neque tibi vult offēnsam afferre, neque nimiō
ergā tē honōre sē suīs ēlevāre.[X] Sed dōnīs Gelaviī plācātus,
honōrificam cōram multitūdine dē tē fēcit mentiōnem.” 321.
Jamque accurrit Gelavius, excitātus ut numquam vīderam. Hic
sēcum habēbat virum ac mulierem cum virgine. Mē rēctā petit, et
rem omnem aperit. “Ellam! quae mihi erat dēspōnsa. Propter meī
amōrem nōndum voluit nūbere: ēn pater māterque ejus! Tūne nōlis,
Ō ere! hanc meam familiam mēcum revehere? Omnēs sunt tuī
cupidissimī.” “Ego sānē volō,” inquam: “sed quot post hōrās?”
“Jam sunt parātī,” respondet: “ad tenuem comportandam
supellectilem vix sēmihōrā opus est.” 322. Fateor, haec mihi
nimia erant: velut in somniō esse vidēbar. Tandem ministrīs meīs
dīcō: “Quod bene vortat Deus, ex intimō pectore grātulor vōbīs.
Nunc, nē tempestās sē mūtet, quam celerrimē redeāmus.” Illī cum
seniōribus colloquuntur; tandem renūntiant, tribus post merīdiem
hōrīs esse nāvigandum. Id admīrāns, ajō nōn posse fierī. “Immō,”
ajunt: “sīc erit melius, ipsō tē jūdice.”
323. Videō aliās aliāsque accēdere lintrēs, et multa inter sē
parāre. Praestitūtā hōrā scapham ingredimur, quīnque virī, ūna
mulier, duae virginēs, cum cane optimō, quem puerī valdē mīrātī
sunt. Hospitum ūnusquisque spississimās suās vestēs indūtus est:
strāgulās quoque in scaphā composuerant. Aura paulum erat
adversa; sed octo lintrēs cum rōbustīs rēmigibus nōs fūne
trahēbant, tribus hōrīs amplius. Simul ut Auster ventus flābat,
Gelavius, multīs āctīs grātiīs, bonōs rēmigēs valēre jubet,
mūnusculō quoque ūnumquemque prōrētam honōrat, sed tantā rēs
trādidit celeritāte, ut, quid dederit, nesciam scrībere. 324.
Excussō remulcō, vēlīs nāvigāmus. Gelavius clāvum tenet. Illud
tantum nārrābō, mē propter concitātiōnem mentis nōn potuisse
dormīre; Gelavium, quī prius nōn potuit, post aliquot hōrās
dormīvisse optimē. Jūcundissimam sēnsī noctis auram, et dē
futūrō meditābar, nōn sine precibus ac grātiīs Deō oblātīs. 325.
Prīmā cum lūcē ⸤montis nostrī figūram⸥ agnōscō. Tandem Austrō
cessante, Subsōlānus ventus surgit vehementior, torquetque nōs
nimium ad sinistram. Equidem nōlēbam tam pretiōsum onus vel
minimō perīculō committere: igitur, quoniam nēmō omnium erat
invalidus, in hortōrum portum dīrēxī cursum. Ibi sūmptō mātūtīnō
cibō, scapham Gelaviō commīsī, cum patre, quandō faveat ventus,
circumdūcendam: ego cum cēterīs domum revertor, collēs
ēscendēns. Nōs ante merīdiem cavernās assequimur: illī sērius
perveniunt. 326. Summam autem rūpem dum pervādimus, fistulā
canendō recolligō gregem. Dēsunt duo tantum ē jūniōribus. Hōs
crāstinō diē Totopillus ācerrimē anquīsītōs recuperat, cane
adjūtōre. Sīc illa rēs faustum habuit exitum.
CAPUT (XII.) DUODECIMUM.
327. Nōmina novae familiae hīc libet nārrāre. Gelaviī pater erat
Pachus, soror Laris. Spōnsa autem Gelaviī Fenis appellābātur;
hujus parentēs Calefus et Upis. Upim crēdidī vix amplius
quadrāgintā quattuor habēre annōs, et neque Pachum neque Calefum
exsuperāre quīnquāgintā. Bīduum praeparandīs nūptiīs
dēstinantur; quae quidem omnia ipsīs relinquō. Nūntiō tamen
parentibus per interpretēs meōs,—sī quid vestis apud mē sit,
quod ūtendum velint sūmere propter fīliās suās, vel sī quae dē
cavernīs videantur prō cubiculīs commodae, nē graventur quidvīs
mē rogāre.
328. Inter haec maximō cum gaudiō accurrit Totopillus,
nūntiatque sē ālitēs trēs, ex eō genere quod posset mānsuēscere,
cēpisse vīvōs. Atquī nōn erant phāsiānī, neque, quantum ego
poteram intellegere, ōtidēs; sed nostrātium gallōs gallīnāsque
potius referēbant, quamquam longē erant grandiōrēs
augustiōrēsque, ac sānē splendidī. Equidem Gallum Indicum prō
nōmine indidī. Libenter crēdēbam, hoc avium genus numerō ōvōrum
apprīmē excellere: tum mānsuēfacienda dēcernō. Mās ūnus erat,
duae fēminae: nesciēbam, anne parēs numerō conjugēs esse
dēbērent: sed Totopillō imperāvī, asservāret omnēs summā cum
sēdulitāte, daretque operam, ut prōlēs gignerētur plūrima ac
mānsuēta. Ipsum erat genus alitum, quod ōlim mihi Gelavius
dēnotāverat. 329. Quandō autem frūctuārium meum intrō, fūrēs ibi
videō rēs dēspoliāsse. Cocōrum aliquot nucēs, sacculō quōdam
discissō, abreptae fuerant: id sine dubiō macacōrum erat opus.
Atque anteā, mē absente, ūnam nucem surripuerat macacus, neque,
quī rem vīdit Totopillus, poterat prohibēre. Aliās rēs mīrē
disjectās suīs ē locīs invenīmus: fēlēs inculpat Totopillus.
Equidem nōn crēdō: sed ille urget vehementer, petitque ut liceat
ūnam reservāre fēlem cum pusillō mare, cēterās abigere: ego
vērō, nē nimium adversārer, tandem permīsī.
330. Explōrātīs cavernīs, trēs prō conjugālibus cubiculīs
dēstinantur: sed quoniam opera quaedam prius vidēbantur
necessāria, meō ipsīus cubiculō cēdō. Hoc atque mūsēum novīs
nūptīs permittō, frūctuārium Calefō et Upī: ego in armāmentāriō
dormiō. Nūptiās suō ferē in mōre trānsigunt: sed postquam
uterque pater spōnsum spōnsam suam ōsculārī jussit, (id quod
sōlemnēs caerimōniās mihi vidēbātur termināre,) ego, indūtus
rēgium vestītum, perōrātūrus assurrēxī, jussīque Gelavium
interpretārī. 331. Dīxī mē, Deī nōmine, in meam eōs īnsulam
convēxisse, ut forent beātī, mē regente: cēterum obsequentiam
postulō: jamque imprīmīs, mea lingua est ab omnibus perdiscenda,
et quantum fierī potest, semper dehinc hāc in īnsulā audiētur.—
Tum Gelaviō et Totopillō imperō, ut prandium nūptiāle appōnātur.
Post prandium, in rūpem ambulābant, mīrantēs īnsulam. Vespere,
obortīs tenebrīs, ē corruptō pulvere nitrātō aliquot ego
pyrobolōs cremāvī, gestientibus barbarīs. Sīc cōnfectae sunt
nūptiae.
332. Jam ego Upī mātrēs antilopās, ā cane vigilanter cūstōdītās,
dēmōnstrāveram, et dē mulgendī arte cōnātus eram explicāre. Ea
cūram lactāriam ācerrimē suscipit: duae autem erant mātrēs cum
haediculīs, nec multum sānē expectābam lactis, quamquam corpore
erant grandiōrēs. Eadem cassāvam pānem ex maniocā et tapiocam
optimē cōnficiēbat. Mox Calefus pollicētur nova vāsa fictilia,
ac meliōra quidem, sē factūrum; atque ego dē cāseō, dē būtȳrō,
dē lactis flōre, quidquid nōveram, per Totopillum commūnicō, sed
cāseum praesertim cēnseō faciendum. Item plumbum liquefactum, ad
vitream vāsōrum superficiem quantum cōnferat, dēmōnstrō.. 333.
Pachus īnstrūmenta agrī colendī atque omnem rem ferrāriam
vehementer admīrātur: mox per Gelavium ēdoctus, prīnceps ēvādit
faber ferrārius, item agricola. Calefus operam figulīnam,
lōrāriam, fūnāriam potius exercēbat; māteriam quoque caedēbat
libēns. Totopillus, ut anteā, culīnae sē dabat: item cālō erat
atque aurīga, et hortulānus et lanius et auceps. Multam hic
habuit in condendīs dēcipulīs perītiam. Numquam ego nē ūnum
quidem cunīculum resticulīs potuī capere; at Totopillus
porcillōs plūrimōs, avēs innumerābilēs, laqueīs convolūtīs aut
suspēnsīs capiēbat: hinc illae cēnārum dēliciae, illa pennārum
plūmārumque cōpia, quam mīrātus eram; hinc nūperrimē gallus
Indicus cum gallīnīs. Etenim Gelavius patriō suō rēgulō vestem
pulcherrimam, ē multicolōribus avium plūmīs contextam, dōnō
dedit, quālis in Angliā caballī pretium afferret.
334. Videō porrō mē ipsum, velut in Brazīliā quondam, oportēre
nunc prō operārum praefectō esse. Nauticam quidem rem ipse prō
mē suscēpī; sed in nendō ē foliīs fīlum, in complicandō cannās,
juncōs,—multa faciēbant fēminae. Līnāmenta lucernārum torquent,
oleam palmārum exprimunt. Ē lignāriā fabrōrum arte plēraque jam
Gelavius exercēbat et quidquid jubērem, perficiēbat
prūdentissimē. In vīminibus cannīsque contexendīs perītissimī
erant omnēs. Hic autem locī affirmāre oportet quid dē barbarīs
sentiam, nōn omnibus, sed multīs, quōs nōs Anglī nimium
contemnimus. Errās valdē et pessimē cōnsulis, sī longē ex
ipsōrum cōnsuētūdine velīs eōs dētorquēre; attamen hunc errōrem
sī dēclīnās,—sī apertē ingenuē fidēliter jūstē agās,—multō
fidēliōrēs tibi erunt quam quis putāverit; mox mīram
sagācitātem, grātōs animōs generōsōsque, aliāsque virtūtēs
neutiquam spernendās dēprehendēs summam inter barbariem. Nōs
autem, heu lūgubrī fātō! nostra commūnicāmus vitia, illōsque
dēdiscimus nātīvās ipsōrum virtūtēs; dein incertīs ex causīs
inimīcitiae īnsurgunt, dōnec hostīle odium mītia commercia
pessumdet. 335. Prīma autem mihi cūra post nūptiās erat, ut ⸤rēs
comparātās⸥ melius ōrdinārem, ūnamquamque suō in loculō. Novās
ut ōllās largiōrēsque praeparāret Calefus, urgēbam, argillamque
unde habēret, indicāvī. Ego autem, quoniam veterēs nōn
sufficiunt arcae, majus quiddam, armāriī īnstar, eum mēnsīs
interiōribus, condō. Forēs illās diaetae nauticae prīncipālis,
quae suprā biennium apud mē jacuerant, prō hujus armāriī foribus
adhibeō. Illud opus mē per sex diēs exercuit. Totopillum jussī
cūrātissimē dēligere, quid prīmum dēbēret cōnsūmī, quid in
saccharō cōnservandum, quid per sē posset cōnsistere. Is autem
dioscōreīs, maniocīs, cucumibus in novō agellō per sē dedit
operam. Quotiēs aliquid aut piscium aut carnis erat cōnsūmendum,
plūrēs didicerat reservāre reliquiās, quibus ⸤ēlixīs propter
canem ac fēlēs⸥ massae farīnulentae vel alius cibus gustum
dērīvārent idōneum. 336. Mox dē oleō ac saccharō erat
prōvidendum, dēque sagōne (quod appellant) et dē cērā palmārum.
Palmīs aliquot succīsīs, aut farīnulentam medullam aut cēram
habēbāmus: folia, cannās, stīpitēs, ad suōs quidque ūsūs
adhibēmus. Maximam autem et oleī et saccharī cōpiam jam nunc
cēnsuī parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, ē
palmā quādam affatim dētulit: Borassum Flābellifōrmem, ut nunc
audiō, appellant arborem. 337. Post haec dē agricultūrā
dubitābam. Zēam quam maximē accūrandam opīnābar. Orȳzae plantās
in hortīs dīxī invēnisse Gelavium; sed illam cultūram minus esse
salūbrem crēdidī, nec posse nisi ūvidissimō in locō exercērī.
Attamen Pachus et Calefus ōrant, ut sibi liceat hanc rem
administrāre: itaque ipsīs remīsī, simul indicāns zēam ā mē
orȳzae antepōnī. 338. Pachus in cavernīs ōrdinandīs strēnuum sē
praebet. Fēminae, adjuvante Gelaviō et māteriem suppeditante, in
vestibus nectendīs valdē erant industriae; mox datō sāpōne,
vestīmenta lavāre ēdocuī. Tandem, post duōs ferē mēnsēs, tōta
mea familia suās habēbat sēdēs, satis ōrnātās, suāsque operās.
339. Tantīs adjūmentīs suffultus, poteram esse ōtiōsior, immō
sēgnior: nec laetior tamen eram. “Quōrsum haec?” interrogābam.
“Num tōta mea vīta sīc est dēgenda,—rēs opīmās colligendō,
cōnsūmendō? An meliōrem aliquam religiōnem poterō hīs barbarīs
impertīre? Tentandum est fortasse: sed linguam meam imprīmīs
perdiscant oportet. Anne hōrum operā ecquandō patriam recuperābō
meam?” Tālibus exercitus cōgitātiōnibus maestior fīēbam ac
taciturnior: id vērō sentiō pessimī esse exemplī. Etenim nisi
multum colloquar, nē Gelavius quidem nec Totopillus garrient
Anglicē; tum cēterī nōn poterunt discere. Statuō fābellīs ac
nārrātiunculīs, quotiēs cēnāmus, abundāre; et, cum Gelaviō
imprīmīs, item cum Totopillō, dē religiōne sermōnēs habēre
seorsum. 340. Equidem jam prīdem dē meā ipsīus historiā quaedam,
praecipuē dē naufragiō, illīs nārrāveram; sed plūrima tunc parum
intellēxēre, atque iterum audīre avēbant. Nunc autem prīmum
clārē dīxī quondam fuisse mē Maurī hominis barbarī servulum; id
quod animōs eōrum adeō perculit, ut singula quaeque audīre
cupīverint magnopere. Ego autem quae plūrēs per diēs tunc
nārrāvī, nōn cēlārem lēctōrem meum, nisi dictū longiuscula
forent. Profectō illa servitūs crūdum meum et praeferōcem animum
salūbriter mītigāvit; et quoniam erum nōn crūdēlem habuī, multa
tum didicī sub Experientiā magistrā. Porrō illā in terrā
calōribus assuēvī, immō rōbustior fīēbam. Sōl ōrae Marocānae,
nostrō longē ācrior, aurā Ōceanī temperātur, neque nōbīs est
īnsalūber, modo caput fasciā sindonis involvās, et vīnō
abstineās prōrsus. Illīc quoque plūrima didicī dē frūgibus, dē
oleribus, dē fruticibus, quae posteā erant ūtilia. Plūrimās rēs
item minōre didicī apparātū facere, quam quō apud nōs fīunt.
Quippe ferrāmenta agrestia, domesticam supellectilem,
īnstrūmentum culīnae, pistrīnī, fabricae,—offendī illīc rudiōra
omnia; sed Necessitās inventrīx multa simpliciter cōnficit, quae
fātō quōdam meō discēbam. Dēnique ipsō industriae frūctū
superbiēns, strēnuus operis ēvāsī, versūtus ad excōgitandum
patiēnsque labōris. 341. Sed ad rem redeō. Aliud quoque jam
aequum vidēbātur. Quoniam continuus labor ad vītam nōn jam erat
necessārius, fēstīque aliquot diēs ipsīs barbarīs assolent,
septimus diēs (quem prīmum vel Dominī diem appellāmus)
Chrīstianōrum mōre dēbēbat tandem distinguī; ex quō religiōnis
aliqua posset cūra exorīrī. Itaque Kalendāriō meō recēnsō,
quisnam sit “diēs Dominī” discernō: tum subditīs meīs ēdīcō, ut
fēstus sit hic diēs: quō diē item cōram mē post mātūtīnum cibum
congregentur. Ego rēgium monīle gerēns, precem brevem Nūminī
Suprēmō prōnūntiō, ut suō hālitū mentēs nostrās pūrget; illum
quoque ipsīus propter virtūtēs adōrō: posteā litterārum
rudīmenta cūnctōs doceō, ut novam linguam profundius animīs
dēfīgam. 342. Sī pluvia cadit, in mūsēō congregāmur; ego in
tabulam ligneam crētā scrībō: sīn serēnum est caelum, ubi arēna
subtīlis ac plāna est potissimum, ibi radiō maximās dēsignō
litterās. Ea imprīmīs vocābula, quae saepissimē prōnūntiantur,
docuī scrībere, ut nōmina rērum, Homō, Vir, Fēmina, Canis,
Pānis; ut verba commūnia, Fac, Dīc, Dā mihi, Venī, Abī; ut
prōnōminā, Ego, Tū, Nōs, Vōs, Hic, Ille, Sīc.—Prīmō quidnam
vellem faceremve, parum intellegēbant; sed quum īdem sonus eādem
cum litterā saepius audiēbātur, sentiēbam eōs excitārī. Gelavius
prīmus ōrābat, ut sibi licēret rem iterāre. Dein incipit ā Mē,
Tē, Sē; item Nōs, Vōs, Hī, Hōs, Sīc, Dīc; et postquam bis terque
est ā mē ēdoctus, optimē perdidicit brevia vocābula tot, quot
omnibus elementīs comprehendendīs sufficerent. Mox ego tōtam
litterārum seriem, in parvā chartā cōnscrīptam, ipsī trādō. 343.
Gelavius sānē et Totopillus, quī quae dīcerem intellegēbant,
longē celerius ipsās discēbant litterās. Hōs amplius in diēs
ēdocuī. Proximō diē Dominicō cēterīs ipsī praecipiēbant. Tandem
furor discendī cūnctōs pervāsit magnus, quandō hōs vīdērunt et
intellegere et prō magistrīs esse: sed multa nōn poterant
legere, quī paucissima vocābula nōverant. 344. Mox ā mē exquīrit
Gelavius, ex quānam rē cōnficiātur charta. Ego dē papȳrō, dē
līnō, dē gossypiō faciō certiōrem; explicō item dē membrānā sīve
pergamēnā. Multa posteā folia grandiuscula ad mē reportat,
siccat in sōle, premit, lēvigat; juncōs item aquā mācerātōs
contundit, gummī miscet, explānat, chartās meās imitāns, sed
parum rēs cessit: tandem ē praegrandibus palmae cujusdam foliīs
satis bonam cēnset habērī chartam. Dīxī huic arundinēs ac pennās
avium prō calamīs scrīptōriīs sufficere, prō ātrāmentō succum
sēpiae; gummī addendum, sī liquor in chartā nimis difflueret.
Ille cōnfirmat, numquam sibi dēfutūrum scrībendī īnstrūmentum,
modo artem ipsam mente arripuerit. Jam ūnam quotīdiē hōram
litterās eum doceō. Diē Dominī quaecumque nova vocābula cēterī
didicerint, ea doceō scrībere; paulātimque, quum plūra
intellegunt, quaedam dē religiōne incipiō inculcāre.
345. Cum Gelaviō līberius dē rēbus dīvīnīs loquēbar. Quidquid dē
Deō Creātōre, dē lēge mōrālī atque officiīs, dē sānctō Deī
jūdiciō, dē ejusdem in sānctōs grātiā dīcerem, id omne illī
facile esse et quasi nātūrāle comperiō: etiam dē immortālitāte
hūmānī animī (id quod mīrābar) jam crēdēbat. Sed quotiēs audērem
dē Chrīstō, dē Mōse, dē Jūdaeīs nārrāre, ōtiōsus audiēbat, quasi
quī mīrārētur quid haec ad sē attinērent: aliquandō fortiter
contrā dīcēbat. Tandem diffīsus posse mē tantīs argūmentīs suam
impertīre gravitātem, abstinuī, nē profundius mē dēmergerem.
346. Nōn absurdum erit nārrāre, quantum Pachus suā arte ferrāriā
fēminās adjūverit. Erant ē meō īnstrūmentō acūs quaedam minōrēs,
item majōrēs sarcināriae. Hās Pachus multum admīrātur. Minōrēs
nequit imitārī, sed utriusque fōrmae plūrēs prōcūdit grandēs,
quās exacuit politque satis pulchrē, oculīs rēctē pertūsīs.
Ūnīcuique fēminae dōnō dat trēs fōrmae utriusque: hīs vestēs,
tegetēs, strāgula cōnsuunt.
347. Gelavius identidem quaerit ex mē, numne paeniteat mē, quod
plūrēs sumus: num velim ad trēs virōs rūrsum redigī: num sī prō
octo octōgintā forēmus, id oportēret dolēre: num mālim paucōrum
esse quam plūrimōrum rēgulus. Nesciēbam quōrsum haec
intenderent: subesse quiddam mihi vidēbātur. Dēmum interrogō
dīrēcta, anne cōnsultō tālia loquātur. Tum modestē ac candidē
respondet: “Ō ere! tālis est hujus īnsulae jūcunditās, tālis
omnium rērum cōpia atque commoditās, tālis tua ipsīus
benevolentia, aequitās, sapientia; ut ego populārēs meōs vellem
sānē multōs hīsce rēbus mēcum fruī. Nec dubitō fore ut illī
velint eadem, sī modo licēret: tuum erit dīcere, sī id licēbit
numquam.” Haec quum respondēret, haesitāvī cōnsiliī incertus.
Mox dīxī: “sānē suīs esse illum benevolum: ego quid velle, quid
nōlle dēbērem, id mihi ipsī neutiquam liquere.” Notāvī posteā
cūnctōs, ultrā quod necesse erat, ampliāre cultūram. Id ipsum
anteā fēcisse Totopillum memineram, tum quum hancce colōniam
clam meditābantur: itaque crēdō omnēs eandem fovēre spem, quam
indicāverat Gelavius. Hoc mē male habet, nē nimis adverser, nēve
perīculōsum quidpiam grātificer. 348. Iterum ē Gelaviō quaerō
quot novōs colōnōs tūtō posse venīre crēdat, et quānam sub lēge:
num tot modo quot in ūnā familiā nōbīscum aetātem possint
dēgere.—Respondet, “semper sē crēdere, fore ut ego in patriam
restituar: quippe, ubi ūna vēnerit nāvis, aliquandō tandem
ventūram esse alteram. Tum sē suōsque, optimō dēfēnsōre orbōs,
parvam manum pollentibus barbarīs relinquī: nam hōs quoque
aliquandō ventūrōs, nec, nisi aut igneīs tēlīs aut majōre
catervā, posse abigī. Tot ergā novās familiās, quot firmō sint
praesidiō, esse optandās. Mīlle virōs nimis multōs nōn fore, sed
quīnquāgintā contrā ējectāmenta maris sufficere.” Interrogō,
quid sibi velint maris ējectāmenta. Sīc ille explicat, ut dīcat,
“virōs quī in scaphīs per cāsūs maris hūc advehantur invītī.”
Vīs ergō (inquam) quīnquāgintā importāre familiās? “Sī licēret,
vellem,” respondet. At Gelavī! (rūrsus ajō) id nōn per mē
licēbit. Propter locōs, arborēs, antilopās, piscēs, avēs, nūlla
nōn erit pugna atrōx. Nēmō mihi obtemperābit nēmō intelleget:
ego inter prīmōs occīdar. 349. “Āh, nē tālia fingās,” (inquit):
“nē metuās, ere! Prius certē ego moriar: sed nōn nōstī meam
gentem.” Dīc quōmodo (inquam). “Prīmum, ere! (respondet) hominēs
sumus, nōn bēstiae; itaque et Deum et prīncipem venerāmur.
Quisquis fortitūdine, prūdentiā, jūstitiā excellit, hunc
extollere, decorāre, sequī amāmus. Tālis tū es vir, quī strēnuē
ac jūstē regere callēs. Nostrōrum virōrum quot tē nōverint, tē
prae nostrīs rēgulīs omnibus antepōnent. Dein, audī, quaesō,
amplius. Summī nostrī rēgulī patruus est Cortops quīdam, optimus
ille quidem vir, sed frātris fīlium sibi praepōnī aegrē fert,
habetque factiōnem nōn parvam. Mītis est ac senior vir; fīliī
autem ejus omnēs proeliō occubant. Is profectō tālem in īnsulam
colōnōs dēdūcere vehementer cupiat: immō, id ipsum audīvī, ac
crēdō. Jam sī hūc advenīret, ille et suōs cūnctōs facile
regeret, et tibi obsequerētur officiōsissimē. Tum omnia illa dē
locīs, arboribus, antilopīs, ex cōnsuētūdine nostrā ac sine
pugnā ōrdinābuntur.” Optimē causam dīcis, Ō Gelavī (respondeō)
et callidē adūlāris; sed nimiā mē sōlicitūdine tōta haec rēs
excruciāret: quārē amplius dē eā nē colloquāmur.
350. Nōs autem, ita ut dīxī, cursum nostrum tenēbāmus, nec
paenitēbat mē meōrum subditōrum. Singula nārrāre dē tot
hominibus, longum foret. Omnia quae egomet invēneram, paulātim
discunt; sed Pachus novam rem repperit. Per Gelavium ā mē
exquīsīverat, unde venīret ferrum. Dīxī, ē montibus effōdī,
ejusque aspectum esse, tamquam in humum īnflūxisset, massāsque
humī suā gravitāte implēvisset. Post aliquot diēs laetus
renūntiat, ferrum ā sē in monte repertum. Ostendit marram, novō
quōdam metallō crustātam. Explicant mihi, vīdisse eum, in
ulteriōre altissimī illīus montis latēre, rīvulum quendam
discolōrem, turbidum: marrā postquam concīverit, hanc
concrēvisse crustam. Videō nōn ferream esse crustam illam, sed
ahēneam. Respondeō, posse hoc multī esse ūsūs, quamquam nōn sit
ferrum; amplius oportēre exāminārī. Posteā doceō tāle aes
colligere et fabricāre, quotiēs ūsus vēnerit.
351. Hiems hujus regiōnis praeterierat. Calidior tempestās
appropinquābat; quotīdiānī imbrēs augēscēbant. Diē quōdam Mārtiī
⸤solitō ācrius⸥ flābat ventus et continenter per noctem dūrāvit.
Sub ipsum māne per tenuem pluviam ego cum Totopillō cocōrum
sinum versus pergēbam, atque ā speculā meā videō lintrem terrae
appropinquantem. Ēgrediuntur duo virī, ūna fēmina: tot modo
inerant. Videō prōtinus pīrātās nōn esse hōs: virī dēfessī esse
videntur, fēmina algēscere. Haec ubi ā ventō prōtegātur,
vestibus contēctam collocant: ipsī vagantur, rāmōs aspectantēs,
ut quī cibum anquīrunt. 352. Pistolās mēcum habuī, sed nihil
erat quod timērem. Rāmulō arboris raptim abscissō, hunc ēlātē
gerēns, cum Totopillō dēscendī, ciēbamque eōs clāmōre: neque
illī ā nōbīs fūgērunt. Jussī Totopillum colloquī, sī forte
intellegerent. Is cito cōnfirmat, esse eōs Gelaviī populārēs,
ventō abreptōs, jamque famē, labōre, frīgore ēnectōs. Nōluī, in
portum admissīs, sēcrēta domūs aperīre: sed jussī eum dīcere,
“cibum iīs missum īrī,” et ipsum jūxtā manēre. Ego āctūtum
redeō, tum Gelavium remittō cum cibō, uxōremque ejus cum spissīs
siccīsque vestibus. Ipsī frūstrā cōnantur ignem fovēre. Fenis et
Totopillus apud eōs morantur: Gelavius illicō ad mē redit: sīc
jussī. Tum colloquimur.
353. Ego ajō: sī per ventum nōn poterunt ante noctem regredī,
numquam regredī dēbēre, nē plūrēs posteā in nōs reportent,
pervulgātō īnsulae arcānō.—Is laudat cōnsilium meum, modo possit
fierī. Mox addit: velle sē quidem plūrēs īnsulae cīvēs; sed
invītōs retinēre, nisi vinciās, fore lūbricum; nam posse
aliquandō scapham meam fūrārī.—Id mē perculit, nec quidquam
ultrā dīxī: tamen eundem illum in sinum hospitēs coercēre
statuō. Fenis autem rediēns ait, sibi illam fēminam anteā nōtam
esse, et vērō dīlēctam, atque ejus sē miserērī. 354. Quandō
refōtī sunt, tertiō diē dē reditū cōnsulitur. Erat sānē
difficilis lintrī reditus, sī ventus eādem ex regiōne perstāret
flāre, quamvīs clēmenter. Imperāvī ut nēmō retinēret eōs, nēmō
abigeret, sed suīs relinquerentur cōnsiliīs. Multās nōbīs
grātiās agunt, viāticō acceptō, ajuntque velle sē, ut prīmum
possint, domum redīre. Quārtō demum diē ēvānuerant, sub noctem
regressī.
355. Haec erant in mēnse Mārtiō, neque ego tunc suspicābar quō
mē invītum dīvīna dūceret Prōvidentia: nam novōs colōnōs
arcessere pertināciter nōluī, quamvīs timērem nē meīs forem
inīquus: sed sollicitūdō ācris semper mē vetābat. Continuābantur
mēnsēs, et nostra omnium opera. Praeteriēre suō in ōrdine
geniālis pluvia ac foeda tempestās: tertium jam mihi redībat
siccior aestātis pars. Nōs quidem in frūctibus colligendīs tum
maximē fuimus occupātī. 356. Ēn autem ipsō Sextīlī mēnse, dum
cum Calefō et Totopillō per rūpem incēdō, ē saltū prōdeunt duo
virī barbarī. Pistolā correptā, jubeō Totopillum eōs compellāre.
Respondent, “amīcōs esse sē, et rēgem īnsulae amīcissimē
petere.” Jubeō, meī honōris causā, tēla in humum prōjicere:
prōjiciunt. Tunc ut amīcōs salūtō, recipere tēla jubeō, et
dīcere cūr, unde, vēnerint. Totopillus, parum facile, tamen
interpretātur respōnsa. Senior autem ē duōbus illīs, mītis
aspectū vir, quī ferē septuāgintā habēre vidēbātur annōs, in
hunc modum loquitur. “Ego sum Cortops. Cum quīndecim lintribus
veniō, octo et vīgintī familiīs, ut tuā veniā cum bonā pāce
cōnsīdāmus hāc in īnsulā, tibi prō summō prīncipe obtemperātūrī.
Cēterōs īnfrā relīquī, dum tua reportāmus jussa. Agrum autem ex
tuā abundantiā ā tē ōrāmus.” Quia dē rē inopīnātā illicō
respondēre erat difficile, multum salvēre jussī; hic in saltū
requiēsceret paulisper: honōris causā hōs duōs meōrum apud eum
relinquī: mē celeriter cum servīs cibīsque reditūrum: tum nōs dē
omnī hāc rē līberē collocūtūrōs. 357. Itaque dēcessī sōlus.
Prōditum mē crēdidī. Gelavius sine dubiō nūntium Cortopī per
illōs virōs mīserat, quoniam mē obstinātum sēnsit. Tamen sī
trīgintā virī armātī jam in terram expositī erant, per vim
tēlōrum male resistō palam: arte et sollertiā est opus. Aut
suādēre dēbeō ut prōtenus abeant, aut dēlīberāre quō tandem
pactō minimō cum perīculō maneant, sīve ad tempus, sīve in
perpetuum. 358. Interim īrāscor Gelaviō et incipiō objūrgāre.
Ille admīrāns, obnīxē ac simplicissimē negat quidquam nūntiī sē
aut mīsisse aut missum velle; idque iterāvit tam ānxiē, ut
nequīverim persistere. Jam hunc cum Pachō cibōs ac dōna aliquot
relātūrum mittō. Ipse, rēgālia assūmēns, meminī Fenim fuisse
fēminae illīus amīcam. Igitur, missā ad eam Larī, arcessō, et
īrātā vōce interrogō, quidnam hospitī dīxerit. Illa, quamquam
male loquerētur, tamen, quae dīcēbam, satis intellēxit. 359.
Effūsa in lacrimās respondet, sē, ab amīcā suā rogitātam, anne
commodē sē hīc habēret, dīxisse; “Immō optimē: sānē sē esse
beātissimam sub benignissimō ac jūstissimō prīncipe in
jūcundissimā īnsulā.” Tālia eam velle dīcere, sermōne quamvīs
inconditō, intellēxī. “An nihil aliud dīxistī?” interrogō. “Sānē
plūrima,” inquit. Quid ergō? “At ego nesciō.”—Nōnne tū nūntium
ad Cortopem mīsistī, ut hūc venīret? “Certē nihil tāle audērem (
inquit) neque ausa sum.” Sed nēminem tū hūc invītāstī? “Ōh ere (
respondet), invītāvī nēminem; tantum, ut crēdō, amīcae meae
dīxī,—Vellem ipsam et quam plūrimōs meōrum sub optimō tē
prīncipe esse beātōs, velut mēmet.” Postquam experior nihil
ultrā scīscitandō extorquērī, vultum compōnō: bonō animō eam
esse jubeō: dein ēgredior. 360. Incēdēns simul reputō. Sī rē
vērā propter fāmam meī, nōn propter cupiditātem malam, tot virī
veniunt; tum vērō, sī prōrsus eōs vēnisse nōlim, ipse mēmet
objūrgāre dēbeō, quod nōn fuerim injūstior; neque adeō sunt
timendī, quī ad imperāta perferenda festīnant. Meae mē laudēs
fortasse ēmolliēbant: nūlla convincitur prōditiō. Tum illud
surgit:—quattuor ope virōrum numquam hīc nāvem fabricābor: sī
redīre ad patriam volō, per plūrēs id dēbet cōnficī. Quid sī
nunc plūrēs Deus ipse ad mē mīsit? Egone illōs abigam, in
aeternam mēmet redāctūrus barbariem? Reputāns tālia, cum aliō
prōrsus animō ad Cortopem revertī, quī cibōs jam cōnfēcerat, et
cane meō, propter offulās blandientī, sē oblectābat. 361.
Nūntiātur mihi, cūnctam ejus plēbem esse in portū hortōrum; sub
arboribus ā calōre prōtegī: habēre sēcum maximum zēae atque
orȳzae numerum, item maniocārum; coria quoque comportāre et
maximās vestēs, tegetēsque quae malignam imbrium vim possint
arcēre: quadrāgintā duōs virōs puerōsve esse, septem et
quīnquāgintā fēminās: Cortopis omnēs dictō oboedīre: ipsum
Cortopem mihi profectō velle submittī, cōnstanter autem ā mē
ōrāre sēdem idōneam.—Respōnsum fēcī plēnum benevolentiā.
Pollicitus sum, illicō mē dēmissūrum, quī ligna secāret in
focōs, atque alterum quī plūra ⸤cibō commoda⸥ distribueret,
velut oleum, sāl, arōmata: tertium quī ōllās cācabōsque ferret.
Interim mē dē sēde dandā meditātūrum.—Mox nōs redīmus cavernās
versus, duo illī virī ad suōs. Quandō animadvertī auram extrā
ōrdinem ā merīdiē continuārī modicam, melius cēnseō ut in scaphā
⸤Gelavius cum patre socerōque⸥ supellectilem ac cibum portet.
Gelavius ⸤minōribus gemmīs fulgēns⸥ mē repraesentat. Hic lignum
secat, illī prandium properant. 362. Ego autem sub sēricā
umbellā propter fastum ac calōrem tēctus, ad Caprīnum jugum
dēflectō, atque, inde prōspectāns, novae colōniae dēcernō longam
illam ōram subter jugō, cum prīmō sinū citrā Lūnātam Viam, sī eō
quoque egērent. Sed ōra illa facile suffectūra erat. Postulō ut
septimus quisque diēs prō fēstō habeātur; ut, quot possint, illō
diē cōram mē veniant; ut Cortops quater in annō, ad minimum, mē
venerātūrus adeat; ut mea lingua prō imperātōriā linguā
aestimētur, quam cūnctī, ut prīmum possint, discant ēloquī. Hīs
acceptīs lēgibus, proximō diē circumrēmigant, suamque capiunt
sēdem.
363. Paulō post clārius dēnotō; quidquid sit illā in ōrā,
Cortopis esse, sine ūllā exceptiōne. Quāslibet avēs, quōslibet
piscēs, illā tantum in ōrā, prō suīs oportēre eum aestimāre. Sīn
ultrā līneam altissimī jugī Caprīnī voluerit vēnārī aut frūctum
terrae percipere, id mēcum amplius dēlīberandum. Sī quid in
monte velit sēminārī, id līberum esse; et quidquid coluerit
quispiam, id fore cultōris.—Hās quoque lēgēs comprobārunt: tum
ego sollicitūdinem dēpōnēbam.
364. Mox ligōnēs, secūrēs, dolābrās plūrimās dēligō, item marrās
aliquot et cultrōs mēnsālēs, quōs Cortopī dōnō dem, suae plēbī
ad suum arbitrium distribuendōs. Cultrum, furcam et cochleāre,
splendidiōre speciē, ipsī dēstinō Cortopī. Saccharī aliquantum
et oleī addō, item arōmata. Hās rēs ille cupidissimē ac multīs
cum grātiīs accipit. Tum, nē gemmīs Gelavius praelūceat, monīlī
pulchrius variātō exōrnō Cortopem. 365. Posteā aliud quiddam
mihi arrogō:—Sī hostēs hanc in īnsulam dēscendant, ut sub
Cortope cūnctī imperāta mea perficiant, cōnferantque subsidia
bellī.—Id quoque facile concēditur. Tum citrea atque aurea māla,
cocōs nucēs ūvāsque siccātās, et cōnservātārum ananassārum ōllās
ad Cortopem dēmittō.
CAPUT (XIII.) TREDECIMUM.
366. Jamque post violentam concitātiōnem rēs ad suōs cursūs
rediēre. Sēdecim post diēbus aestās procellīs abrumpitur: piget
mē quod cavernīs hospitēs carent. Ego autem dē meā linguā
intrūdendā praesertim sollicitābar. Prīma mea colōnia et linguam
nōn absurdē et litterās parcē didicerat: nunc meditor quō possim
pactō eāsdem novae plēbī impertīre. Quandō cum Gelaviō
colloquor, rogat ille, utrum velim eum assentīrī oboedienter, an
loquī līberē. Līberē autem (inquam) loquī. 367. Tum īnfit: “Nōs,
ere, tua familia, tē et multum audīvimus et valdē amāmus: igitur
in linguā litterīsque prōfēcimus melius. Tamen nimius fuit ille
cōnātus, nec nisi propter tuī amōrem tolerābilis. Duās rēs ūnā
postulās, utramque difficilem. Crēde mihi, longē praestat, ut dē
linguā tuā paulum differātur. Nostram potius nōs linguam prīmum
litterīs exprimere discāmus: posteā quidquid ē tuā didicerint
linguā (et discent multa paulātim) cupient ipsī scrībere.” 368.
Haec audiēns, quasi obstupuī. Quid? (inquam): tūne linguam
barbaram vīs litterīs effingere, et quantum possīs, in perpetuum
dēfīgere?—Ācriter respondet: “Nostrae tū, ere, nescius es
linguae, quī barbaram vocās. Lingua est cōpiōsa, dēlicāta,
subtīlis, tenerrima, sonō mollissima, ūsū gravissima: immō,
quantum conjicere possim, tuā sānē praestantior.” Quid ais?
inquam. Ego nōn nōvī tuam linguam: rēctē dīcis. Sed cūr crēdis
eam meae antecellere? “Ēn (ait) quandō tū Nōs dīcis, ego illud
Nōs per quattuor vocābula interpretor. Nam aut Ego ac tū valet,
aut Ego atque ille, aut Ego ac vōs, aut Ego atque illī. Hīc
quattuor sunt, quae tua lingua in ūnum illud Nōs cōnfundit;
nostra pulcherrimē distinguit Bini, Bili, Binir, Bilir. Nōnne
hanc rēctē dīcō magis hīc esse subtīlem, accūrātam, cōpiōsam?”
Assentior. “Item Vōs (pergit dīcere) duās cōnfundit rēs; nam aut
valet Tū cum cēterīs quōs compellō, aut Tū cum quibusdam
absentibus. Hīc iterum nostrātēs duo habent vocābula, Vinir,
Dinir. Jam tū dē fronte contrahendā loqueris; ūnam hanc ā tē
didicī locūtiōnem: nōs quattuor habēmus verba simplicia. Nam
frontem contrahō aut propter lūcem nimiam, aut meditābundus, aut
cum maerōre, aut cum malitiā: nōs quadrifāriam dīcimus ac
simpliciter.” Perge ultrā, (inquam). “Deinde tū (inquit) dē
dēmittendō capite loqueris: nōs septem vel amplius modīs hoc
prōnūntiāmus. Nam caput dēmittō, prīmum ut hostīle tēlum vel
rāmum arboris dēvītem: deinde, ut venerer aliquem; tum, ut
acūtius prōspeculer; quārtō, ut assēnsum dēnotem; quīntō,
propter pudōrem; sextō, per obstinātam contumāciam; septimō, in
aquās dēscēnsūrus; item octāvō, saltāns. Ēn octo nostrātium
vocābula, Metic, Rodic, Fiarilic, Duthic, Lianic, Shanfic,
Madiric, Reutic.”—Immō, Gelavī! (inquam interpellāns) linguam tū
meam parum nōvistī: nam nōs Annuere adhibēmus, assēnsum capitis
dēmissī dēnotantēs. 369. “Vērissimē dīxistī illud, ere! (
respondet). Nōn nōvī tuam linguam, neque umquam plēnē nōverō,
nisi sī possem renāscī, et cum lacte mātris cārissimās vōcēs
haurīre; nisi possem cum puerīs iterum collūdere, in vestrīs
lūdīs litterāriīs discere; nisi possem in contiōne sapientium
fervida captāre verba, atque in forō, ubi rēs vēnditis, multōs
per mēnsēs nūndinārī. Nisi dē novō possem mātris, sorōris
cāritātem discere, et suāvēs amōris susurrōs nunc prīmum tuā in
linguā audīre, numquam sīc ego complectar eam, ut tū corde atque
animō complecteris.” Fateor; vehementiā ejus perculsus sum.
Nihil tāle expectāveram: itaque reticuī. Tum addit,—“Ō ere, nōlī
succēnsēre: sed ita sē rēs habet. Lingua tua nōbīs in meram
mentem venit, quasi cum frīgidā lūce. Nostra pectus tangit,
animum ērigit. Ut tuam nōs, quantum possīmus, discāmus linguam,
aequissimē postulās; sed nostram quae tenerrimīs nōs memoriīs
perfundit, nōlī sīc surripere nōbīs, ut tuam mancē
apprehendāmus, fortasse foedē lacerēmus.”
370. Numquam anteā suspicātus eram, quam sua cuique gentī
pretiōsa esset lingua. Post paulō fassus sum, male mē
cōnsuluisse, Gelavium rēctē jūdicāre: itaque jubeō, sī possit,
populārēs suōs ēdocēre, quō pactō ipsōrum linguam litterīs
exprimant. Tum ille ā mē opem ōrat. Dīcit, meīs litterīs illōrum
sonōs nōn omnīnō congruere; proptereā, sē haerēre. Equidem nōn
modo Lusitānicē multa dē orthographiā (quam appellant)
cōgitāveram; sed prius, quandō Maurūsiē discēbam loquī, omnia
Eurōpaeīs cōnscrībēbam litterīs, mūtātīs additīsque aliquot
fōrmīs. 371. Igitur ferē centum audītīs perscrīptīsque vōcibus,
tandem quum autumat omnēs linguae sonōs sē mihi prōnūntiāsse,
facile eī tōtam seriem explicō. Hoc ubi plūrifāriam probāvit,
crēdiditque rem cōnfectam, tōtum gregem nostrum ēdocet; illī
alacriter arripiunt. Posteā, diē Dominī, quandō cēterī
conveniunt, incipit hōrulam dare huic reī impertiendae. Ego
autem illō diē contiōnor dē rēbus plūribus, quae possint mentēs
stimulāre, excolere, firmāre. 372. Illud laetus videō, nōn esse
sēgnēs hōs barbarōs neque ventrī aut tēmētō dēditōs. Etenim
vēlōcēs esse et armīs strēnuōs, id cūnctī prō pūblicō officiō
aestimābant. Sed lūdōs sēdulō iīs commendō. Fēminae nostrae
quotīdiē natābant, sed suō in grege: nōs virī jam ⸤dumtaxat
extrā portum⸥ natāmus. Ego sīc jussī: namque ipsīs nōn interesse
vidēbātur. 373. At ego jam dēcernō, igneōrum tēlōrum ūsum
Gelaviō ac Totopillō impertīre, quō tūtior fīam. Id summō cum
gaudiō accipiunt, ut documentum fīdūciae meae. Pulveris nitrātī
quia parcissimus fueram, aliquantum etiam restābat. Hoc reparārī
posse dēspērāns, quidquid potest sine dispendiō pulveris docērī,
ēdoceō, atque illī ācerrimē artem meam assequī cōnantur.
Totopillus dē pulveris illīus compositiōne ācriter exquīrit.
Carbōnem facile explicō; sed quid sit nitrum, quid sulfur,
nequeō interpretārī; nec, propter immāne perīculum, vellem eum
compōnendī experīmentīs sē objicere. Itaque hoc prō arcānō
relinquitur. 374. Hāc aestāte ego ac Pachus in pēnsilibus lectīs
super rūpe dormīverāmus: cēterī trēs cum uxōribus mālunt in
cavernīs manēre; neque ego prohibeō. Pachum prō comite mēcum
assūmō.
375. Inter haec subita rēs iterum rotam meae vītae convertit, et
dēmum mē parentibus, mihi patriam reddidit. Ante lūcem, tertiō
ante Īdūs Decembrēs, bombus cannōnis mē expergēfacit. Iterātur
ter quaterque. Agnōscō signum nāvis, quae opem in perīculō ōrat.
Prīmā lūce per prōspeculum contemplor, videōque nāvem magnam,
quae in arēnīs longē ā terrā haeret. Arbitror illās ipsās esse
arēnās, ubi, quattuor ante annīs amplius, nostra nāvis sē
impēgit, cōnfrēgitque mālōs. Attentius observāns, crēdō ūnum
mālōrum esse cōnfractum. Mox vēxillum discernō: id erat
Anglicum. Tum mīrō gaudiō, maerōre, spē afficior. 376. Mare erat
tranquillissimum: vix ūlla tum flābat aura. Aciē oculōrum
contentā, per prōspeculum nihil videō mōtūs neque īnstantis
perīculī. Tum illud succurrit: Quidnī possumus, plūribus
connītentibus scaphīs, remulcīs nāvem ex arēnā dētrahere?
Gelavium jubeō properāre ad Cortopem, et meō nōmine impēnsē
rogāre, ut lintrēs suās cūnctās cum rēmigibus rōbustissimīsque
remulcīs ad nāvem mitteret, atque ⸤ā mē dicta⸥ eōs accipere
jubēret. 377. Prōtenus ego cum Totopillō et Calefō Pachōque in
scapham ingredior: nōs quattuor rēmigāmus, quoniam ventus deest.
Cibum nōndum gustāverāmus, sed comportārī jussī quidquid esset
in prōmptū. Prīmī ad nāvem pertingimus, mox Anglicā vōce
exquīrō, ubinam sit praefectus nāvis. Illī mīrābundī, et
laetantēs quamquam tantō in perīculō, eum ēvocant. Nārrat mihi,
id quod ipse dispexeram. In lītus, nocte utique tranquillā,
incurrerant, frēgerantque mālum anteriōrem. Etiam tum haerēbant,
timēbantque nē surgente ventō obruerentur. Dīcō mē jussisse
lintrēs rēmigēsque tractūrōs venīre, sī forte id opis esse
posset. Tum certiōrem mē facit, fundum nāvis esse solidum, neque
admīsisse aquam. Mox ā magistrō bolidem petiī, et ā scaphā meā
tentābam aquās. Sex ulnae nāvī sufficiēbant. Meāns remeānsque in
scaphā, submarīnī aggeris fīnem dīmidiō ferē hōrae satis
comperī. Jam autem tredecim pervēnēre lintrēs. Magister mē
docēbat, quot remulcīs esset opus: ipse affīgit, fūnēsque ex suō
addit. Saburram trāmovet, partēs nāvis afflīctās levāns. Ejus
dicta per mē et Gelavium trāduntur. Rēmīs incumbunt, gravius
quam violentius prīmō. Remulcī tenduntur, strīdent. Exclāmat
Gelavius: crēdō eum prohibuisse nimium intendī. Iterum; ter;
quater incumbunt: dēmum nōn frūstrā esse videō. Mōtus quidem
nāvis exiguus appāret, augēscit, continuātur: tandem clāmor
gaudentium exoritur: nāvis vadō dētrahitur et prōtenus bene
natat. 379. Tum magister ā mē gubernātōrem petit, quī in tūtum
aliquem locum nāvem dēdūcat, dōnec mālus erit resartus. Multum
ille mīrātur, quum respondeō, “nēminī cēterōrum quidquam dē hōc
marī esse nōtum, mē sōlum lītoris aliquam habēre nōtitiam.”
Rēmigibus per Gelavium indicō, spērāre mē rem rēctē prōcessūram:
multās mē agere grātiās: sed parātī sint iterum adjuvāre, sī
iterum sit opus. Interim aura diurna ā marī surrēxerat, et,
vēlīs aliquot praetentīs, tardiusculē movēbātur nāvis. Ego in
scaphā, profunditātem semper praetentāns, flūmen versus, in quod
prīmam meam dīrēxī ratem, sēnsim dēdūcēbam. Sed quoniam tempus
procellōsum longē aberat, suāsī ut ancoram extrā jaceret, deinde
per suōs nautās explōrāret ōstium. Assēnsus est. Tum ego meōs
virōs cum scaphā domum remittō, ipse in nāvī maneō colloquiī
grātiā. 380. Prōtenus magister quaerit, anne novum possit mālum
apud nōs emere. Respondeō: “Immō, secāre. Esse plūrimās suprā
arborēs, mālīs idōneās; quās succīsās posse facile in vallem
dētrūdī, et, in rīpā flūminis dēdolātās, aquā vehī ad nāvem. In
ōstiō flūminis tūtissimum esse portum vel furentibus procellīs,
modo profunditās aquae nāvem admittat.” 381. Jam quaerit, anne
cibōs praebēre possīmus. Id vērō prōmittō. Illicō jubet prandium
omnibus appōnī līberius, nārratque parcius per plūrēs diēs
comēdisse cūnctōs, quia metuerant inopiam. Ego vērō interrogō,
quārē hās in regiōnēs vēnerint, utrum gnārī an invītī. Ille
postquam quaedam imperāvit, seorsum ductum humilī mē vōce
compellat. 382. “Tū mē (inquit) valdē adjūvāstī; ergō līberē
loquar. Mercēs ego Anglicās ā Bristoliā ad Jamaicam dēbēbam
portāre. Propter vim ventī in Corragiam Hībernōrum cōnfugere sum
coāctus.” Ibi aliquot meōrum nautārum majōre mercēde mihi
surripit alius quīdam nāvis magister. Tum aliōs ex necessitāte
accēpī, quālēs ipse locus dabat, mercēnāriōs nautās, quōrum trēs
erant valdē improbī. Multa mōlientēs, sēditiōnem serēbant et
bonōrum pervertēre mentēs. Tandem coortī, in catēnās mē dedēre,
quum maximē erāmus in Occidentālis Indiae marī. Quid dē mē
facere voluerint, nesciō; sed cēterī nautae nihil gravius in mē
cōnsulī patiēbantur. Oculōs Eurōpaeōrum fugientēs, inter
barbarōs (ut opīnor) sē volēbant recondere, crēdēbantque sē
posse dītēscere, dīvēnditīs meīs mercibus. Ūnā ex ōrā optimam
aquae cōpiam assecūtī sunt, absentibus barbarīs; mox, ubi cibōs
volēbant emere, ortō jūrgiō, duo ē nāvālibus sociīs occīsī sunt,
quōrum ūnus callidissimus erat ē tribus illīs improbīs. Cēterī,
quī cum scaphā erant, aegrē effūgēre. Duo illī, quī restābant ē
pessimīs, hominēs imperītī, vī ac minīs ac cōnsuētūdine quādam
nāvem regēbant, quamquam caelī ac maris et chartārum marīnārum
ignārī. Cibōs iterum ac ter frūstrā quaesīvēre: propter inopiam
alimentōrum cēterī murmurābant: dēmum proximā nocte sub aurōram
in arēnās incurrimus. Tum vērō imperītiae hōrum hominum
succēnsentēs, nautae eōs catēnīs vinciunt, mē līberant, ōrantque
ut sontēs pūniam, cēterōs ā perīculō līberem. Ego statim
cannōnēs opem ōrantēs personāre jussī: illud restat, ut sī
possim, quod male factum est, resarciam. Jam autem, dīc mihi, (
quod maximī est) quot gradūs terrestris longitūdinis hīc
habeāmus. 383. Paene rīsī, quum haec mē interrogāret. Respondeō:
illum ā meō vestītū posse conjectāre, quantā in barbariē verser.
Locī sānē lātitūdinem, stēllīs observātīs, cognōsse mē;
longitūdinem (quam appellant mathēmaticī) prōrsus nescīre. Id
tantum mē habēre cognitum, ad Occidentem nōs dēgere, ultrā
ultimum Orinocōnis ōstium.—Ille ait, etiam hoc cognōsse, magnī
referre. 384. Mox interrogō, anne velit mē in patriam reportāre.
Is cōnfirmat, maximō illud sibi gaudiō fore; nec grātiīs modo
revectūrum; nam propter servātam nāvem magnum mihi ā sē suīsque
dēbērī praemium. Tum jussī, dē ⸤hōc quod dīcēbam⸥ reticēre;
jamque mē in suā scaphā ad terram vehere, ut dē cibīs
comparandīs imperārem. 385. Ūndēvīgintī virī in nāve erant:
carnem recentem Anglīs crēdō fore libentibus. Totopillō dīcō, sī
laqueīs porcillōs, leporēs avēsve possit capere, quam plūrimōs
capiat, ac vīvōs. Pachum ac Calefum, trahā ac trahulā ēductā (
illā duōbus jūmentīs, hāc ūnō) mēcum ad collēs Caprīnōs venīre
jubeō; Larim Fenimque in calathōs plūrēs fiscellāsque compōnere
dioscōreās, maniocās, banānās, dactylōs, aliōsque frūctūs vel
legūmina: Upim cāseōs prōmere quōs habēbat plūrimōs, et quidquid
piscium sale condītum reservāverat,—sī id quoque nautīs ūsuī
foret. Ōva gallīnācea mihi nōn erant: pullīs avibus parcendum
dēcrēvī. Dēnique Gelavium ad Cortopem mittō, ōrāns ut sī quid
aut zēae aut orȳzae possit sine suōrum dētrīmentō trādere, id
meā grātiā nāvī convehendum praebeat.
386. Pachum ac Calefum jam summā in rūpe offendī opperientēs.
Caprārum silvestrium agrōs versus īmus rēctā, usque eō ubi
propter asperitātem saxōrum nūllā erat trahīs via. Tum Pachum
jubeō quam occultissimē, mōre barbarōrum, pōne saxa īnserpere,
dōnec gregem aliquem intrā tēlī conjectum videat. Ignipultās
duās iīs trādideram portandās: ūna erat bituba mea. Ambās jam
sufferciō. Ut Pachus recurrit, prōgredior cautē, etsī neutiquam
fugācēs erant hae ferae. Ē duplice tubō bis maximā celeritāte
jaculātus, duās antilopās occīdō. Tōtus grex aufugit; sed
propter fōrmam locōrum nōn poterat extrā jactum extemplō
ēvānēscere. Alterā ignipultā dē Calefō arreptā, tertium prōtenus
dējiciō mortuum: is mās fuit, grandis ille quidem, quī
restiterat hostem cōnspectūrus. Jūmenta nostra paxillīs
dēstināverāmus: eō jam necesse erat praedam dēportāre. Calefus
et Pachus, connīsī, satis aegrē humerīs suīs caprās, ūnam post
alteram, dēferunt. Caprum antilopam videō nimium fore: quārē
egomet, onerī submissus, adjuvō. Sīc per trium virōrum nīsūs hic
quoque in trahulam compōnitur: dein prōtinus domum eōs remittō.
387. Egomet lacum versus properō, ut ānserēs vel ferum olōrem
reportem. Ipsam ad lacūs ōram numquam pertigeram: ibi nunc
olōrēs videō maximōs. Anne piscēs comedant, anne carō sit bona,
nesciō; crēdō tamen piscēs ē dulcī aquā nōn nocitūrōs gustuī.
Itaque igne conjectō maximum ālitem, quī vix in margine erat
aquae, occīdō; quem, quamquam canis nōn aderat, facile assequor.
Hunc reportāvī humerīs meīs, incommodum sānē onus. 388. Ad
cavernās Cortopem offendō, quī collocūtūrus dē zēā et orȳzā
vēnerat. Ā Pachō vult discere, quanta sit secundae spēs messis;
item ā Totopillō quantam vim rādīcum esculentārum, aut ā nōbīs
satam, aut genitam in vallibus, dēbeāmus exspectāre. Certior dē
hīs rēbus factus, dēcrēvit et zēam et orȳzam praebēre satis
līberāliter. Eum magnō cum honōre excipiō, ōrōque ut ad cēnam
maneat. Plūrēs rēs in mūsēō nunc prīmum eī exhibeō. 389. Inter
haec pervēnit Totopillus cum nāvis magistrō. Magister breviter
ait, Ōstium flūminis ā sē esse explōrātum; satis superque esse
aquae profundae; crās cum aestū maris velle sē intrāre. Ē valle
Totopillum in rūpe ā sē vīsum esse; (is dē cunīculīs ibi
satagēbat:) sē cursum suum ad eum dīrēxisse, ut ad mē dūcerētur.—
Totopillus sēcum habuit in sacculīs quattuor vīvōs, ūnum mortuum
cunīculum; dein ego dēmōnstrō magistrō, quōs eī cibōs dēstinem.
390. Is dē cēterīs rēbus multās agit grātiās; sed ūnum illum ait
sufficere antilopam, duās fēminās nōlle. Nam tantam carnis vim
corruptum īrī, nisi properē comedātur; nautīs autem quī decem
per diēs parcius pāstī essent, īnsalūberrimum fore, sī multum
subitō carnis habērent. Sed ego (ait) in rūpe mānsuētum vīdī
gregem: quidnī possīs duōs trēsve haedōs cum pābulō vīvōs nāvī
impōnere, quandō in eō erimus ut solvāmus?—Tum videō errāsse mē
per properantiam: porrō mālus novus erat caedendus. Igitur
respondeō: “Bene est: quidquid poterimus, faciēmus.” Tamen dē
meīs haedīs aegrē ferēbam: nam quidquid mihi cicur factum est,
et ē meā manū pāscēbātur, id jugulāre dolēbat mē. 391. Dē olōre
oblītus eram facere mentiōnem: nunc sententiam mūtō. In Cortopem
convertor, interprete Gelaviō. Multō cum honōre illum maximō
ālite dōnō, item duābus mortuīs antilopis, ut suīs rēmigibus, sī
sibi libeat, praebeat epulum. Addō, nōlle mē orȳzam ab ipsō
ōrāre, nisi esset, unde supplērem. Is laetus accipit,
pollicēturque lintrēs ad convehendum crās mittere.—Tum ā
Totopillō quaerō, numve avēs porcillōsve cēperit. Nōndum ūllōs,
respondet.—Igitur differās (ajō) hanc rem, dōnec resarciātur
nāvis: nunc ex ūnō illō lepore cēnam apparā.—Id ille properat.
392. Cōnfectā cēnā, Cortops ad suōs vult extemplō redīre. Ego
cum magistrō trāns rūpem ambulō, ut arborēs mālō idōneās oculīs
lūstret. Quattuor, quās dēnotat, crētā distinguō: hae erant in
saltū meō. Dēscendēns ad flūmen quīntam animadvertī, ejusdem
ferē magnitūdinis, quae pōpulī īnstar gerēbat. Hanc ut propiōrem
commendō, atque ille comprobat. Tum ajō: “Fabrum tū nāvis tuae
crās hūc mittitō: sī quid jūmentīs opus fuerit, ego per virōs
meōs praebēbō.”—“Ēheu! (respondet): faber meus cum īnsignissimō
illō improbōrum fuit ā barbarīs occīsus: idque mē male habet,
quod nēmō apud mē est, quī arborem in mālum dēdolāre calleat.
Sed nisi inter vōs quispiam est fabrīlī arte exercitus, nautae
meī, ut ut poterunt, caedent.” Tum nārrō et mē et quōsdam ē meīs
ex necessitāte multam reī fabrīlī dedisse operam; et posse nōs,
sī velit, hanc rem aliquō tandem modō perficere. Id libēns
audit: ait sē, mālō, quī frāctus sit, in rīpam expositō,
alterum, ejusdem plānē mēnsūrae, imperātūrum mihi; pretiumque
ejus, pecūniā aestimātum, in acceptī tabulam mihi relātūrum. Tum
ego, quantum possum, spondeō: is ad suam scapham abit, in nāvem
reditūrus; ego ad cavernās. 393. Posterō diē sine ūllā
difficultāte Pachus et Calefus arborem illam succīdunt et rāmōs
amputant. Nāvis cum mātūtīnō aestū ōstium subit flūminis,
mālumque illum cōnfrāctum in rīpam excutit. Ibi ego
accūrātissimē omnēs ejus partēs mētior cōnscrībōque. Fabrīlia
nāvis īnstrūmenta recognōscō: mōlem quandam cochleātam mūtuor et
maximās cōnfībulās plūrēs; quoniam utrōque in fīne inter
operandum dēbeat arbor firmiter dēstinārī. Dolābrās item et
runcīnās inde sūmō, nē, sī nostrae in caedendō retundantur,
absūmātur tempus. Ego quidem vidēbar plūs festīnāre quam
magister; ināniter crēdō: sed spem redeundī oblātam tandem, mōra
ūnīuscujusque diēī vidēbātur imminuere. Videō crās operam
perfectum īrī: igitur Totopillum jubeō, quam mātūrrimē possit,
testūdinem capere; mox pābulum haedīnum in nāvem congerere.
Enimvērō crās, id est, tertiō diē, ut spērāvī, mālum perfēcimus.
Vespere Gelavium ad Cortopem mittō, nūntiātūrum, mē gravissimā
dē rē velle colloquī, quae cum plēbe suā dēbeat commūnicārī;
quārē in ejus honōrem, nisi quid nōlit, ipsum mē ad eum māne
ventūrum. Respondet, libentī fore.
394. Māne, rēgium vestītum gerēns, meā in scaphā, comitantibus
Calefō, Pachō, Gelaviō, circumnāvigāvī ad Cortopem. Is mē multō
cum honōre excipit. Tumulum quendam vel tribūnal ē caespite
exstrūxerant, in quod mēcum ascendit, et in arundināceō quōdam
pictō tapēte mē requiēscere jubet. Tum ad contiōnem suōrum verba
facit,—crēdō ut mē iīs commendet: illī conclāmant plaudentēs.
Assurgō et manibus gesticulor: nihil aliud poteram. Dein
dēscendimus, et per Gelavium ōrō, ut Cortops mēcum et Calefō
seorsum colloquātur. Jam mē aperiō, Calefō interprete. 395. Ajō,
mē omnibus īnsulae meae cīvibus summam optāre prōsperitātem:
hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse cūrae. Illum, quippe
virum nōbilem, mītem, seniōrem et diū nōtum, quāsdam propter
causās mē ipsō fortasse melius eōrum fortūnīs praesessūrum:
quārē ūnā sub condiciōne esse mihi in animō, ut dē prīncipātū
illī cēdam.—Prīmō nōn crēdit Calefum rēctē interpretārī. Bis
terque interrogābat, et, ut iterārētur rēs, postulāvit. Igitur
ego, rēgiīs gemmīs dē meō collō dētractīs, illīus super capite
sustinēbam. Sēnsī hominem valdē movērī. Tum quaesīvit, quaenam
foret illa ūna condiciō? Respondeō:—Quoniam illī nōn essent
fīliī, postulāre mē, ut Gelavium prō suō fīliō et prīncipātūs
successōre adoptāret; et postquam ego cōram contiōne Cortopem
meīs rēgālibus exōrnāssem, is rūrsus Gelavium, prō suō fīliō ac
successōre prōnūntiātum, rēgiō aliquō mōre pūblicē agnōsceret.
Libentissimē hanc condiciōnem accēpit. 396. Tunc adhibitīs in
colloquium Pachō ac Gelaviō, retegō quid āctum sit. Pachus
laetātur, Gelavius obstupēscēns lacrimātur, interrogatque, numne
abeam. Prōtenus explicō; hanc nāvem meōrum esse populārium et ad
meam redīre patriam: oportēre mē, patris senectūtem amanter
fovēre; porrō hīc mē, sī maximē linguae Indicānae forem perītus,
paucīs aliquot posse esse cārissimum, ūniversīs nōn posse esse
acceptum grātumque prīncipem. Nōn mē paenitēre quod artem
litterārum iīs per Gelavium trādiderim. Hanc sī excolant, fīliōs
fore patribus, nepōtēs fīliīs usque sapientiōrēs. Sed opus meum
hāc in īnsulā fīnītum esse.—Profundum subsequitur silentium.
397. Post paulisper Cortopem rogō, numquid obstet, quōminus rem
illicō perficiāmus. Ille, quasi ēvigilāns, vacuīs oculīs aliquid
respondet. Interpretantur: “Nihil quod sciam.” Tum Calefus in
caespitem ēscendēns pauca prōclāmat, populum in contiōnem
revocāns. Opperīmur, dōnec quam plūrimī reveniant. Tum Cortopis
manum tenēns, cum eō iterum ēscendō, cūnctīs mīrantibus quid
agātur. Prōtenus ego meō capite dētractam cristam Cortopis
impōnō capitī, et monīle meum ē bullīs fulgentissimīs et
versicolōribus collō ejusdem circumpōnō. Adstrepit plēbs
gestiēns. Mox Pachus explicat, mē in honōrem Cortopis dē meō
prīncipātū cēdere. Conclāmātur ab ūniversīs. Dēscendimus ego ac
Pachus: Gelavium ēscendere jubeō. 398. Rūrsus Cortops palam
nūntiat, sē pūblicē Gelavium prō suō fīliō adoptāre, quem sē
mortuō dēbeant prō prīncipe venerārī. Post haec dicta, ipsum
illud monīle meum, suō collō dētractum, impōnit Gelaviō, quō
manifēstior meīs sit oculīs ācta rēs. Applaudō. Tum Cortops
Gelaviī collō manūs suās circumdat, et paternum eī ōsculum
imprimit. Dein brevissimum aliquid prōclāmat, quod mox mihi
explicant: “Ēn vōbīs fīlius meus!” Mox maximā cum acclāmātiōne
discēditur. Ōrō Cortopem, ut propter mea summa negōtia, sī illī
id nōn sit incommodum, ad meum portum secundō māne veniat. Mox
multā cum caerimōniā dēcēdentēs, domum scaphā petīvimus. Haec
quārtō erant diē, post nāvis adventum. Eōdem sānē diē novus ille
mālus per duo jūmenta ad nāvem ā Totopillō dēductus est.
CAPUT (XIV.) QUĀRTUMDECIMUM.
399. Quīntō diē novus ille mālus suum in locum fīgitur. Ego
autem quidquid volēbam asportāre, dēligēbam, compōnēbam,—
laetāns, maerēns, gemēns, mīrē varius, et valdē taciturnus.
Statuī autem mē ante quīntum fīnītum diem meās rēs omnēs
cōnfectūrum: atque cōnfēcī. 400. Sextō diē pervēnit Cortops, sīc
ut rogāveram. Pulcherrimum eī gladiōrum meōrum, quī erat ē
chalybe caeruleō, atque ūnam novāculam cum cōticulā suā
coriaceā, dōnō dō; item optimam ignipultam aucupāriam: dīcōque,
sī artem jaculandī velit discere, posse ā Gelaviō docērī. Mox
furcillam mēnsālem et cochlear, quae argentea habēbam, ut rēgiī
jūris, dētulī. Īnstrūmentum meum fabrīle ac coquīnārium omne eī
exhibuī, jussīque, sī quid praesertim vellet, inde dēligere.
Nihil ille nisi ferream crātem, sartāginem[Y] et duās secūrēs
dēlēgit. Serrās dīxit sē cūnctās concupīscere; sed accipere,—id
fore impudentis. Tum ego arrīdēns dīcō, quidquid cum Gelaviō
relīquerim, ejus ūsum frūctumque penes Gelaviī patrem
prīncipemque fore. Mox addidī, nescīre mē, quantī meam ille
scapham aestimāret; Gelaviī et Totopillī operā fuisse exōrnātam;
sed honōris causā, acciperet ā mē. Honōris (respondet) causā
libentissimē sē accipere. Dēnique sēricam meam umbellam illī
trādō, quoniam haec quoque rēgium quiddam habēre vidēbātur. Post
prandium, ipsā in scaphā cum dōnīs meīs revertit, suam lintrem (
pulchram illam quidem) concēdēns Gelaviō, sagittāsque Totopillō
cum arcū splendidiōre. Equidem meīs omnibus sēdulō multa
grātificābar, maribus ignipultās pistolāsque imprīmīs, honōris
fortasse causā, item aliās rēs plūrēs; sed fēminīs quae darī
oporteat, aliquantō difficilius statuēbam.
401. Rērum seriē abreptus, clādem cymbae omīsī nārrāre. Upis,
praeter aliās operās, in piscibus colligendīs condiendīsque erat
ūtilis. Solēbat in cymbā rētia mea ipsō in portū vīsere, inde
piscēs reportāns. Haec mulier cum Larī item nova fēcit rētia, et
vetera resarcīvit. Quōdam diē, quandō, rētī ēlātō, in eō erat ut
piscēs extraheret, accipiter quīdam marīnus prō pisce certābat:
id quod aliās ēvenīre nōveram; nam hominem hī ālitēs parum
formīdābant. Ea surgēns, rēmō afflīxit ālitem; sed vī verberis
oblīquē sē ē cymbā praecipitāvit. Forte plēnus tum maximē erat
aestus, marī satis tumidō. Cymba, resorbente aestū, extrā
asportātur, mox in scopulōs afflīgitur. Mulier ēnatāns facile
terram attigit: cymbae nīl nisi tabulās quāsdam et ūnum rēmum
recuperāvimus.
402. Totopillus, ut prīmum tempestās favet, trēs testūdinēs ope
Gelaviī ac Pachī reportat. Hās cum plūrimīs cibīs vīvās ad nāvem
ego cum Gelaviō, ipsīus in lintre, convehō: ibi cum magistrō
colloquor. Polliceor vīvōs haedōs pusillōs quattuor:
dēmōnstrōque, sī amplius vellet pābulī, nautās posse ē valle
metere. Antennās, ait ille, mālī etiam dēesse; rogatque anne
possim frāctī mālī antennās probē affīgere, cēterāsque rēs
concinnāre: suōs enim nautās valdē esse inhabilēs, quōs ē
Corrhagīā dūxisset. Crēdō posse mē operam cōnficere; sed
Dominicus diēs accēdēbat. Nē post discessum meum prōrsus
negligerētur ille diēs, comperendināvī rem. “Diē Lūnārī (dīxī),
sī poterō, perficiam; tum tū diē Mārtis nāvem fortasse solvēs.”
Sē fore praestō, ait, sī ventus faveat.
403. Tum seorsum magistrō dīcō; quoniam fabrum nōn habeat,
quidnī mē prō fabrō suō rediēns accipiat? Rīdet prīmō
incrēdulus; sed quandō mē sērium videt, respondet, “Sit sānē, ut
vīs. Sī opera tua fabrīlis nāvī suffēcerit, plēnam fabrī
mercēdem ā sociīs meīs domī accipiēs. Servātae nāvis praemium
tibi erit integrum. Prō cibīs quōs praebēs, pecūniam nōn
numerābō quidem nunc, sed aestimābō.” 404. Tum quālēs habeat
mercēs, interrogō. Ait sē ad Jamaicam portāre agricolendī
īnstrūmentum, item vīlia servōrum vestīmenta, et quidquid
colōniae sit idōneum. Num serrās habeat, num pālās, rogō.
Maximē, ait. Tum ego decem serrās, decem pālās, quadrāgintā
cultellōs plicātilēs, quadrāgintā vestēs ē gossypiō, et longī
gossypiī quattuor fascēs, emō; novum dōnum Cortopī. Sīc propter
orȳzam spērō ejus plēbī satis repēnsum īrī. Mox varia cōnficiō
fēminīs nostrīs mūnuscula, aliqua virīs meīs, quae referre
taedet: longē plūra sānē Gelaviō cōnferō, inter quae duo pōnō
dōlia pulveris nitrātī, quattuor missilis plumbī sacculōs. Hās
rēs omnēs magister contrā mē in tabulam impēnsī refert,
pollicēturque in cavernās meās dēportāre. 405. Crās, quī diēs
erat Dominī, plūrimī convēnēre, ut mē ultimum salūtārent. Multa
dīxī benignē, sed moribundī hominis animum gerēbam. Multīs
Gelavium monuī, ut quantum posset, nōn hīs tantum virīs, sed
posterīs prōspiceret; nempe, sī seniōrum cōnsiliō dē agrīs
colendīs, dē ūsūfrūctū agrōrum ac maris, dē aedibus condendīs,
dē māteriē saxī caementīque fruendā, lēgēs aequās firmāsque
prōmulgāret. Dē tālibus rēbus prout lēgēs bonae exercentur, ita (
dīxī) cīvitātis cujusque viget polletque status. Sī dē hīs quae
Deus dōnāvit mortālibus aequē jūstēque inter hominēs statūtum
sit, tum fore ut singulōrum industria vigeat, ūniversōrum cōpiae
abundent; neque umquam ūberrimā in īnsulā dēfore prīncipī
tūtāmenta majestātis, sī usque ad humillimum quemque cīvem
dēscenderit prīncipis aequitās.—Ille mea verba quasi haurit
atque recondit, rārō respondēns aut paucissima. Tandem ait (
ignōscat mihi lēctor, quod referō,) “Ō ere, numquam ego voluī
rēgnāre; sed sī anteā nescīrem, in tē didicī quaenam essent
rēgnātōris elementa.” 406. Posteā dīxī: “Nae tū, quidquid
ēvēnerit, id agās, ut numquam hāc in īnsulā duo sint inter sē
līberī prīncipēs. Sī ad tempus id dēvītārī nequībit, at tū per
foedus facitō ut fīliī vestrī ac fīliī omnium quī in eādem hāc
erunt īnsulā, eōdem summō prīncipe ūtantur. Quam mītēs sītis
inter vōs, tū optimē nōveris. Quam atrōx fūnestumque possit esse
bellum, ego videō, quattuor illōs fortēsque requīrēns Cortopis
fīliōs. Tū in frātris jam locō es ergā Totopillum; cūr, quaesō,
ācerrimī quondam crūdēlissimīque fuistis hostēs?” Lacrimā
obortā, “Tū conciliāstī,” inquit. Dē sē nihil prōmittēbat.
407. Diē Lūnārī antennās resarcīvimus: tum fūnēs nautae ipsī
ōrdinābant. Magister queritur, inter frūctūs nōn fuisse līmōnās,
dē quā rē illicō imperābam. Mox Totopillus octo avēs vīvās
dētulit, quīnque mortuās; ex hīs trēs grandēs erant; ōtidēs esse
crēdidī. Dīxit habēre sē porcillōs quoque, crās fortasse alia
dēlātūrum. 408. Ego ūnam acum polārem, ūnum pār pistolārum,
bitubam meam, alteramque aucupāriam mēcum eram āvectūrus; item
quidquid proprium fuit Brazīlicī magistrī. Quidquid nēminī datum
relinquerem, id omne prōnūntiō Gelaviī esse. Hunc porrō rogāvī,
ut in mātris meae honōrem cocum illam in portū rigāret
fovēretque.
409. Summō māne experrēctī, maximā cum exspectātiōne multī
mortālēs discurrimus. Totopillus mātūrē porcillōs vīvōs trēs
dētulit, novamque avium cōpiam, inter quās columbī erant ē meīs
vīvī. Sērius Fenis, Laris, Pachus fiscellam līmōnum suō quisque
in capite dēportat. Mox ā Cortope nūntius rēmigum operam
pollicētur, sīquā forte opus sit. Sed propter ventum
adversissimum et cautēs vadōsī maris parum nōtās, magister
honōrificō respōnsō negat sē audēre hodiē ēgredī: id quod multum
doleō. 410. Nam suspēnsīs intentīsque animīs maestissimum est
sēgnitia: item, parātīs rēbus omnibus, quid nōbīs nisi sēgnitia
restat? Proptereā, prōcēdente diē, juvābat mē quod magister,
plūrima interrogandō, multum ā mē sermōnem ēlicuit. Praecipuē
mīrābātur, quō tandem fātō ego, Anglus homō, inter Lūsitānōs
Brazīliēnsēs ineunte adolēscentiā fuerim colōnus, ubi ipsa
religiō dēterret Anglōs. Ubi Gelavius quoque ōrāvit, ut tōtam
hanc rem plēnius explicārem, in plēnā nautārum contiōne hanc
tandem in modum locūtus sum. 411. Ego, in nāve Anglicā ad
Guineam nāvigāns, ā Maurō pīrātā captus sum cum sociīs nostrīs
nāvālibus. Is mē quattuor ferē annōs prō servulō labōrāre
coēgit. Tandem fēlīcī audāciā aufūgī, in phasēlō erī
vēlōcissimō, ūnum puerum Maurum simul asportāns. Ipsō in Ōceanō
nāve Lūsitānā exceptī sumus atque ad Brazīliam dēvectī. Magister
negat sē prō naulō quidquam ā fugitīvō Chrīstiānō acceptūrum:
prō phasēlō et rēbus omnibus quās asportāvī, ipse pollicētur
pretium. Dēnique ab hōc virō līberālī, postquam in Omnium
Sānctōrum Sinū ancoram jacimus, persolūta mihi est summa
ducentārum vīgintī minārum Lūsitānārum. Hoc caput mihi erat
pecūniae, in Brazīliam expositō. Fatendum autem est mē clam
patre nāvigāsse; nōluisse mē idcircō sīc revertī in patriam, ut
parentis opēs iners cōnsūmerem. 412. Illa sānē regiō, immēnsa
agrōrum, profunda saltibus, vacua virōrum, advenās libentissimē
excipit: nec diū exspectō, antequam apud colōnum quendam in
agricultūram adhibear. Prīmō quidem propter linguam ignōtam
parum eram ūtilis. Poteram sānē colentibus astāre, observāre,
sēgnitiam cohibēre, et modicā quādam operā cibum tēctumque
merērī, ut nē ex meō impendērem. Interim per eundem nāvis
magistrum trānsigēbam, ut ex Angliā pecūniae quaedam meae ad mē
mitterentur. Is nempe, Olisīpōnem reditūrus, crēdēbat sē illīc
posse id prōcūrāre, sī ego litterās sibi ad meārum pecūniārum
sequestrem cōnfīderem; id quod libenter fēcī. (At fēmina habēbat
nummōs meōs, vidua magistrī nāvis, prīmī meī atque optimī
patrōnī.) Posteā autem vir benignus, rē meā tamquam suā ipsīus
accūrātius perpēnsā, ait nummīs nēquāquam opus esse; sed caput
pecūniae, postquam dē summā certior venīret ab Angliā nūntius,
Lūsitānā merce mūtandum, quālis praesertim Brazīliae esset
idōnea. Posse mē post aliquod tempus Olisīpōnem ad sē scrībere,
sīquid potissimum vellem: sīn minus, tum quaecumque sibi
vidērentur, reportātūrum. Grātiās sānē ēgī, litterāsque ad
amīcam viduam composuī, in quibus omnia, quae contigerant,
strictim nārrābantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae,
laeta effugiō meō, propter marītī suī memoriam Lūsitānum
magistrum ex suō līberāliter dōnat, simul parentibus meīs cūncta
impertit. Comperīre nōn potuī, crēdō tamen, meās apud illam
pecūniās ā patre cōnfestim auctās esse; nam merx quam dēmum
accēpī, aliquantō plūs erat quam quod aut exspectāveram aut
potuī explicāre. Sed redeō unde dēflexī. 413. Colōnus ille (
Araūjō eī erat nōmen) cujus in operis eram, agrī dītior erat
quam pecūniae, nec potuit nātūrālī agrōrum ūbertāte ita fruī ut
dēbēbat. Ager per servōs colitur. Atquī ille neque tot servōs,
quot opus erant, habēbat, neque īnstrūmentum satis amplum, sī,
propāgātā cultūrā, reditūs ac commercia opperīrētur. Ut
industrium mē prīmō esse vīdit, agrīque colendī haud ignārum;
mox, intellēxit nummōrum mē aliquantum manū tenēre, aliās
exspectāre ab Angliā pecūniās: sēnsī eum familiārius mē
compellāre, tum saepius astāre, velle colloquī, ad mēnsam
interdum adhibēre. Mox puerīs uxōrīque mē commendat. Garriō cum
puerīs, rūrī comes fīō; lūdum quasi gladiātōrium faciō,—nōn cum
ipsō gladiō, nam virga prō tēlō erat,—dum doceō quōmodo Anglus
nauta, quōmodo Maurus, feriat, arceat. Quae omnia nōn modo
animum meum inter peregrīnōs valdē sōlābantur, sed propter
linguae quoque ūsum prōderant. Lusitānicē loquī ex puerīs discō,
cum patre sermōnēs ⸤ipsīus dē rē⸥ habeō artiōrēs. 414. Tandem is
sē aperit. Benignē dē mē quaedam praefātus, ait,—Sī socium haud
pauperem habēret, ambōbus lautius fore quam nunc sibi sōlī:
tantam esse agrī ūbertātem, caelī tepōrem, aquārum abundantiam.
Mē, sī in haereticā religiōne persistam, agrōs meō nōmine nōn
posse in Brazīliā tenēre. Sānē sē velle, concordēs forent omnēs
Chrīstiānī: sīn autem id fierī nōn possit, tum—idōneā factā
syngraphā, quīn pecūniās in fundō ejus collocem, amplōsque
reditūs fēnore accipiam?
415. Ubi cibus abundat et jūcunda āeris temperiēs facilī operā
corpus fovet, ibi (opīnor) animī ad līberālitātem, apud nōs ad
avāritiam, sunt prōpēnsiōrēs. Itaque colōnī illī sunt haud rārō
sēgnēs, negligentēs, prōdigī; profectō nōn sunt illīberālēs.
Quārē, quae in medium prōferēbat, cōmiter excutiēbam; neque
abhorrēbam ā virō, vultū mōribusque jūxtā benignō. 416. Illud
quoque cōnsīderābam; Lūsitāniam Angliae artiōre quōdam vinculō
astringī, ex quō tempore formīdanda illa, ingēns potentiae
Hispānia, nostra dīrissima atque implācābilis hostis, ē
possessiōne Lūsitāniae est exturbāta: quō tūtiōrēs mihi fore
pecūniās, apud cīvem Lūsitānum collocātās. 417. Dēnique
cōnsēnsī; scrīptīsque litterīs, quās mercēs ille dēsīderābat
potissimum, hās ego Olisīpōne reportandās ad mē rogāvī. Pecūniās
propter praesentēs ūsūs illicō poteram ex arcā meā cōnferre.
Pacīscitur porrō, ut ego operās agrestēs cūrem regamque, ille
praestet mihi ex ipsō fundō cibum, servōs, equōs, cūncta quae
maximī sunt: cētera ex praesentī pecūniā atque ex annuō fēnore
facile solvō. 418. Mīranda sānē est illā in regiōne arborum
atque fruticum tum cōpia, tum prōcēritās. Plūrimārum nōmina
arduum est dīcere: immō, prōrsus populīs Eurōpaeīs sunt
incognita. Celebris est ibi mandioca ēsculenta, item milium
atque zēa Indica, item banāna, et orȳza satīva. Atquī ego, quī
plūrima terrā nāscentiā apud Maurōs didiceram, tamen longē plūra
hīc prīmō ignōta invēnī. 419. Noster quidem fundus saccharum
praecipuē et tabācum gignēbat. Rādīcēs ēsculentās, olera,
cereālia, ipsī in suīs agellīs servī ēducant, erōque praestant
ūnus quisque aliquantum. Ille sēmina quaedam, īnstrūmenta,
vestīmenta, tēcta domōrum cōnfert; cūncta administrat, dēfendit,
rēgia vectīgālia persolvit. 420. Per biennium plūrima circā
fundum erant novanda. Plūs aliquandō excolēbantur agrī. Saepēs,
viae, portulae erant cōnficiendae: tum casulae novae, pluteī.
Distribuendum īnstrūmentum, cultūra regenda, multa novē docenda.
Irrigātiōne nōn opus erat; dumtaxat propter orȳzam quibusdam in
agellīs cohibēbantur rīvulī dēcurrentēs. Tertiō itidem annō
multā opus erat alacritāte et perpēnsātiōne dīligentissimā, ut
ad amussim jūdicārem quid sapienter, quid stultē impēnsum; quae
retinendae ratiōnēs, quae mūtandae forent. Necnōn, ipsōrum
servōrum ingeniīs jam melius perspectīs, ad suās quemque cūrās
frūctuōsius poteram dispōnere. Tantummodo nōn satis habēbāmus
virōrum in operīs, quamquam vernulae quotannīs nāscēbantur, et
post aliquot annōs vidēbantur suffectūrī. 421. Attamen quārtō
jam annō affluēbant opēs, servulī continuam officiōrum rotam
persequēbantur. Socius (sīve collēga) ille meus Araūjō, vetus
negōtiandī, externās fundī nostrī rēs dīligenter administrābat.
Ego vērō quasi bracchiīs replicātīs poteram dītēscere, nisi quod
propter novam hanc sēgnitiam tum maximē fundī, regiōnis,
hominum, meīque ipsīus taedēbat mē.
422. Dēbēbam fortasse uxōrem dūcere, sed religiō locī
impediēbat: nōn quod ego Anglicī cultūs tenāx fuerim atque
ostentātor; nam extrā, vix dīversus ā cēterīs vidēbar. Sciēbam
autem, ut prīmum mātrimōnium contemplārer, extemplō sacerdōtēs
dē meā religiōne fore cūriōsissimōs; dein artās connūbiī lēgēs
postulātūrōs, quibus neque uxor sit mea ipsīus, neque līberī
neque domus neque servī; sed sacerdōs suā sponte intret,
cognōscat, ōrdinet, imperitet; cūnctōs, sī libitum fuerit,
contrā mē cohortētur. Id vērō nōn erat ferendum. Itaque sōlus
manēbam, sōlum mē fovēbam, oblectābam: mox, mē ipsum perōsus,
inquiētō agitābar animō.
423. Ita affectō subita supervenit vītae conversiō, quam satis
mīrārī nōn possum. Collēga ille sīve magister meus sēdulō mē ad
sē vocat; ait, gravī dē rē velle sē colloquī; aurēs benignās et
patientēs sē ōrāre. Ego, mīrābundus quid sit, respondeō, esse
mihi ōtiī satis superque, et perlibenter mē auscultātūrum. 424.
Tum īnfit: Opulentiōrem sē per mē in diēs fierī. Quidquid dīcat,
nē sē putem ingrātum, nēve velle ab sē mē āmōtum. Multa mē fundō
suō optimē fēcisse, ūnum nōn potuisse facere, ut plūrēs essent
servulī. Id sī fieret, multō etiam perfectius lātiusque excolī
posse agrōs. Operam meam per triennium ūtilem fuisse, immō
necessāriam; jam ipsam per sē quasi cōnfectam: sīc enim mē rēs
administrāsse, ut nōn jam indigērent meī. Nunc sī sibi suīsque
familiāribus cōnsultum velim, in eō rēs esse ut valdē possim
adjuvāre. 425. Hic pausam fēcit: ego autem exspectāns etiam
tacuī. Tum dē novō incipit: Audīsse sē ex mē, nāvigāsse mē ad
Guineam commerciī caussā. Sī iterum vellem eōdem proficīscī,
sibi amīcīsque grātum fore, mihi ipsī fortasse nōn malum. Etenim
plūrēs notāsse, mē, quī anteā hilaris strēnuusque fuissem, nūper
taciturnum ēvāsisse, maestum, languidum. Fortasse propter
valētūdinem mūtandum āera. Excursiōnem maritimam corporī
mentīque fore salūbrem. 426. Interrogantī mihi, Quid autem ego
tibi tuīsque circā Guineam sum prōfutūrus? respondet: Imprīmīs
tū ratiōnem hujus commerciī atque idōneās mercēs intellegis,
quās hinc oporteat exportāre: tum, (quod est māxumum) servōs
nigrītās, quōs volumus coemere, tū clēmenter regēs, sānōs
dēportābis. Līberē tēcum dē tē loquar. Difficile est virum bonā
familiā, hūmānē īnstitūtum, benevolum, veterem reī maritimae,
strēnuum negotiandō, regendī capācem reperīre, quī servitia
vēnālia conquīrat. Atquī vel maximē tālī virō hīc est opus. 427.
Tū hominēs barbarōs benignē excipiēs, dēmulcēbis, ad obsequium
dūcēs lēniter: aliī efferōs, contumācēs, trīstēs, vel languidōs,
morbōsōs, sēmimortuōs important. Nōs tē volumus sine tuō
impendiō īre. Manicipiā dē nostrō coemēs: dēportāta inter nōs
dīvidēmus; tū parem nōbīs habēbis sortem. Porrō, quod nunc tibi
propter operam tuam agrestem attribuō, id omne, pecūniā
aestimātum, quamdiū in nāve sīs, solvam. 428. Nesciō an laus meī
mē nōnnihil oblectāverit: cēterum respondeō, admīrāns sī per
rēgium praefectum tālis expedītiō licēret: nam rēx jūs
servitiōrum vēnditandōrum paucīs quibusdam propter magnam
pecūniam concēdit. At ille: “Nihil nōs contrā rēgis ēdicta sumus
factūrī. Palam nōn licet vēnditāre, at nōs prōrsus nōn vēndēmus.
Et vērō, quō certius rēs sē habeat, mūneribus quibusdam
sagāciter distribūtīs efficiāmus ut nē nimia dē nāvis onere sit
investīgātiō. 429. Accēdit quod sacerdōtēs tāle inceptum
vehementer comprobant. Barbarōs hominēs, quōrum vīta (lībera
sit, an servīlis) saeva est, impia, foeda,—hōs in mānsuētum
servitium sub benignitāte Chrīstiānā trādere, vērae ajunt esse
pietātis. Jam nāvis parāta est; merx, quālem tū jubēbis, cito
parābitur.”
430. Neque valdē placēbat mihi neque displicēbat haec expedītiō.
Haud amplius juvenālī ārdōre in maria irruēbam, et tamen amābam
mare atque ipsam operum commūtātiōnem. Condiciōnēs vīdī aequās
esse, rem lucrōsam, neque amīcōs hominēs rejicere facile fuit.
Rē ponderātā, dēmum cōnsēnsī. Tum quasi intermortuus, sōlemnī
testāmentō omnia conclūdō. Benignum illum nāvis magistrum, quī
mē ex marī servāverat, hēredem īnstituō ex sēmisse. Alterum
sēmissem reī meae ad Angliam remittendum dēstinō, cōnscrībōque
singillātim, quid opus factō sit. Sānē, sī, ut in testāmentō fuī
prōvidus, sīc in vītā dīrigendā fuissem sagāx, numquam tantās
aerumnās exsul ab hominis genere forem perpessus.
431. Jamque parātīs rēbus omnibus, solvimus ā portū ipsīs Nōnīs,
Augustō mēnse. Prīmō ad septemtriōnēs nāvigāvimus, paene lītus
Americae nostrae legentēs, tempestāte bonā, dumtaxat vehementer
calidā, dōnec ad prōmontorium Augustīniānum dēvēnimus. Inde ad
Aquilōnēs versus, tamquam ad īnsulam Ferdinandī Nerōniānī
dīrēximus cursum, citoque terram condidimus. Duodecimō diē turbō
ventōrum ex Austrō conversus dētorquētur in Eurum, inde in
Aquilōnem, violentiā semper augēscēns. 432. Nōs, multum contrā
luctātī, necessāriō tempestāte dēferimur. Ē sodāliciō ūnus vir
febre victus dēcessit: mox nauta ac puer, superscandente flūctū,
asportantur. Ut potuit magister, paulum dēcrēscente ventō,
caelum observāre, crēdidit nōs prope Septentriōnāle continentis
lītus, circā Orinocōnis ōstia, dēvectōs. Nāvem negat Atlanticum
mare trājiciendī jam esse compotem: igitur mē in cōnsilium
adhibitō, rēctā domum redeundum cēnset. Id vērō vehementer nōlō;
īnspectōque marī in chartīs dēscrīptō, suādeō ut Barbādam petat,
vītātō aestūs dēcursū, quī sinum Mēxicānum invehitur. 433. Ille
cōnsēnsit nē redeat, clāvumque ita flectit, ut quī in aliquō
Anglārum Antillium portū cupiat nāvem reficere. Hāc spē
adductus, iterum nōs in altum committit: attamen novae procellae
īnfortūnātam nāvem excipiunt. Dēnique, nē longus sim, multum
reluctātī, in hās ipsās arēnās dēpellimur, ubi vestra nāvis
afflīcta est. Sed nōs, scaphā cōnantēs effugere, salō maris
obrutī sumus, unde ego sōlus ēvāsī vīvus. Cēterum nāvis ad
plēnilūnium dūrāvit incolumis, et praebuit mihi, nōn vīctum
modo, sed paene īnsulae hujus imperium.
434. Tālia ubi dīxeram, multa inter sē colloquuntur, atque alia
interrogant, quibus Gelavium respondēre jubeō: sīc variō sermōne
fīnītus est diēs. Nocte mūtātur ventus. Prīmā lūce magister mihi
aperit, rēmigēs nunc posse multum adjuvāre; dē quō prōtinus
nūntium mīsī. Hōrā ante merīdiem decem cum ipsō Cortope vēnēre.
Meī quoque omnēs congregābantur, inter quōs (ignōscat lēctor!)
canem paene lacrimāns aspiciō. Hunc, illīs tam ūtilem, asportāre
nōluī: illud dolēbam, quod fēminam canem nōn potuī simul dare,
nē ipsum genus perīret. 435. Mox solvunt ancoram. Movētur nāvis
cum aestū, remulcī applicantur, flūmen dēscendimus. Vōcibus,
vultū, gestū, plēnīs cāritāte, plēnīs item magnō maerōre,
discēdimus. Ad caelum surgit cor meum, quaeritantis ecquandō
eccubi hōsce tam fidēlēs, tam bonōs iterum conveniam. Gelavium
oculī meī anquīrunt frūstrā: fortasse propter dolōrem sē
occultābat. Ā terrā jam recēdēns, ēgregiam īnsulae
pulchritūdinem admīror. Numquam sānē algae, fruticēta,
praegrandēs arborēs, palmēta, collēs, aqua purpurea, caelum
clārissimum, tam digna mihi anteā vīsa sunt Paradīsō. Sīc
rēmigēs nōs trahunt, quamdiū magistrō id tūtius vidērētur. 436.
Ut prīmum in altō sumus et rīte concinnantur vēla, magister mihi
significat ut dīmittam lintrēs. Tum videō Gelavium, locō
Cortopis, iīs esse praefectum. Is properē nāvem scandit, genua
mea complectitur; et anteā quam verba possim illō mōmentō digna
fingere, recesserat, ēvāserat. Extemplō inter lintrēs ac nāvem
magnum exstitit intervāllum. Dēscendō in cellam meam, animum
variīs mōtibus distractum, pietāte, sī possim recollēctūrus.
437. Ad Caurum, quantum sineret ventus, semper contendēbāmus.
Postquam quadrāgintā ferē mīllia cursūs fēcimus, nāvis Eurōpaea
appāret; mercātōria nāvis, ut crēdimus. Eam versus rēctā
tendēns, magister cannōnēs opem precantēs personārī jubet. Mox
per prōspeculā vēxillum vidēmus Anglicum. “Forsitan (inquit
magister) illā citius in nāve quam in meā patriam attingās.” Id
mē dubitātiōne conturbat. Posteā ajō, sī maximē illa nāvis rēctā
ad Angliam properet, praestat praemonēre parentēs, vīvere mē ac
venīre. Dein meminī, quoniam prō fabrō operam locāssem meam,
aequius esse, ut nē, nisi coāctus, pactum abrumperem; et
quidquid reī pecūniāriae inter mē et magistrum pendēret, id
benignius ā sociīs ejus aestimātum īrī, sī tunc nāvī adhaerērem.
438. Igitur properē litterās cōnscrībō, quae ad patrem meum
trāderentur, sī forte nāvis illa perferret. Quandō convenīmus,
magister noster quaerit ab iīs, quānam in longitūdine terrestrī
versēmur. Illī cōnfestim et longitūdinem et lātitūdinem nōbīs
prōnūntiant; ajunt porrō Angliam sē dīrēctā petere. Magister
meās aliāsque ā sē litterās iīs trādit; mox inter utrōsque
discēditur. 439. Jamaicam sine noxā attigimus: hīc fīnis mihi
erat vagandī. Dīvēnditā merce atque aliā merce assūmptā, iterum
solvimus, et minus quīnquāgintā diēbus in Bristoliae portū
recondimur. Inde epistolam ad patrem scrībō, et tenerrimō
respōnsō exhilaror. 440. Trānsāctīs festīnanter negotiīs, aliās
litterās ad Brazīliam compōnō. Quidquid dē meā rē ex meō
testāmentō fēcisset optimus et amīcissimus meus hērēs, crēdēns
mē mortuum, id omne cōnfirmō. Quidquid ex rē nāvis magistrī
illīus, quī in naufragiō periit, apud mē teneō,—hōrologia, aurum
Hispānum, aliaque,—haec et sī cujus alīus reī pretium excēperim,
spondeō reparāre. Omnēs ibi amīcōs salvēre jubeō. 441. Tum
properō ad parentēs, portāns mēcum documenta illa fidēlium
ministrōrum, rēgiam tegetem dorsuālem, praecīnctōrium,
calceāmenta, item clāvam bellicam virī occīsī. Nec diū est, quum
Eborācī ad cārissimōrum ac diū neglēctōrum pertingō sinum,
senectūtī patris mātrisque tenerā pietāte opitulātūrus.
GLOSSARY.
Acus sarcināria, packing needle.
Āmentum, a loop, thong with loop.
Argilla vitreāria, glazier’s putty.
†Artillātor, the gunner of a ship.
Aurea māla, oranges.
Batillum, coal shovel.
Blatta, chafer or beetle.
Capis, -idis, jug, mug, tankard.
†Cannōn, -ōnis, a cannon.
Cinchōna, Peruvian bark.
Cochlear, -āre, a spoon.
Cōnfībula, a clamp.
Culter plicātilis, a clasp-knife.
Cūpa natāns, a buoy.
Cymba, a skiff.
Dactylus, †Datta, a date (fruit).
Diaeta, cabin of ship.
†Dioscōrea, a yam.
Forceps, pincers.
Forfex, shears, scissors.
Fruticōs, shrubs.
Furcilla, table fork.
†Grallātōres, wading birds.
†Grossulārius, gooseberry.
Hasta cunīculāria, miner’s pike.
Helcia, traces.
Hōrologium, clock or watch.
†Ignipulta, a gun.
Īnfula, turban.
Rēs Jaculātōria, gunnery.
Lōdīcəs, blankets.
Lōrīca, (ship’s) parapet or bulwark.
†Macacus, monkey.
Magis, -idis, rolling pin.
Ōtidēs, bustards.
Pessulum, a bolt.
Podium, outjutting ledge, balcony.
Prōspeculum, small telescope.
†Pistola, pistol.
Pulvis nitrātus, gunpowder.
Riscus, a rude box, a chest.
Rubus, bramble, as blackberry bush.
Rutābulum, coal rake.
†Sagō, -ōnis, sago.
†Sāpō, -ōnis, soap.
†Saccharum, sugar.
Scapha, ship’s boat.
Scrīnium, dispatch box, desk.
Sīnum, a bowl.
Stelliō, small lizard.
Sublica, pile, stake, support.
Sūbula, bodkin.
Succīdia, a slice.
Succulae, a windlass?
Sūdārium, pocket handkerchief.
Sufferciō, I load (a gun).
Supparum, topsail.
Tībiālēs, stockings.
Tollēnō, a crane for lifting.
Traha, a sledge; dimin. †Trahula.
Trochlea, a pulley; dimin. Trochleola.
Tunica, a shirt.
Vespertiliō, a (flying) bat.
Zēa, maize.
[A] A crane,—with windlass.
[B] A buoy.
[C] The cabin.
[D] Windlass.
[E] Pulleys.
[F] Orange trees.
[G] He is looking southward.
[H] Stockings.
[I] A rolling pin.
[J] Shirt.
[K] Stockings.
[L] Monkey.
[M] Gooseberries.
[N] Bodkin.
[O] Select.
[P] Auger.
[Q] Cutter (chisel?)
[R] All but, tantum non.
[S] Thatch.
[T] Hood.
[U] A gutter.
[V] Glazier’s putty.
[W] A Greek word: Bustards.
[X] Make lighter.
[Y] Frying Pan.
EDITION NOTES
This version of Rebilius Crūsō differs in a number of points
from the version originally published and edited on the Project
Gutenberg in its primary form. The work was published with the
main goal of an easier learning of Latin, and in particular of
vocabulary, at a time when the oral distinction of the length of
vowels was not a major concern (neither were the phonemes
themselves), because the language was mostly written. This means
that the work was published indicating the vowel length only to
distinguish ambiguous forms (even sometimes with anomalies), the
reader having to rely on already knowing the word (which defeats
the purpose of the book), look up a dictionary for every new
word, or learn the word without worrying about vowel length.
Nowadays, the teaching of Latin tends to focus more on
pronunciation and vowel length, so that such older works lose
much of their interest, and even display aberrant forms that
shouldn’t be considered as a reference. The solution is to
provide a revised version that allows an easy access to vowel
length, while adding some other fixes, such as follows:
First the correction of a number of printing errors
Next, the systematic distinction of long vowels from short ones
using macrons. Ambiguous forms were left as short. As for
neologisms, some research was done in order to get the best
approximation. Some guesswork was done on coined proper names,
with sobriety. And some rare words of which the origin is
unknown, were mostly left untouched.
Finally, the way in which the words are written is
characteristic of New Latin, initially aiming to restore the
purity of the language compared to Medieval Latin, but itself
suffering from a spelling influenced by folk etymology or bad
litterary sources, thus disfiguring a certain number of words.
Wherever such alterations have been spotted, they have been
replaced in favor of the original most common spelling. Among
all these changes, only a few have an effect on the grammar, or
the very nature of the word.
Please also note that the original
version noted adverbs with a grave accent on the last vowel of
the word, as well as some other small aids for reading. This is
a typical habit of New Latin, and isn't in use anymore in more
modern books, especially when macrons are used, so they were not
kept in this version.
Fixed printing errors: (this list may be useful even for the
original version)
15 relliquias > reliquias
25 sustentata > sustentatam
33 quator > quatuor
51 consuctudine > consuetudine
74 tanquem > tanquam
118 arcorali > ancorali
126 cos > eos
130 totu > tota
164 annulo lori > annulo loreo
180 pictatis > pietatis
203 plautandis > plantandis
229 exsecro > exsecror
230 persequunter > persequuntur
231 duo > duos
239 duo > duos
256 humeros > humeris
273 quodem > quodam
304 colloquinur > colloquimur
314 coxisso > coxisse
341 recensito > recenso
345 eredebat > credebat
347 forenus > foremus
368 dicitis > dicis
382 cannonas > cannones
397 mirantibua > mirantibus
404 gossipii > gossypii
407 otidas > otides
410 procedento > procedente
420 excolebatur > excolebantur
Examples of spelling changes.
* confusion between œ, æ and ē (folk etymology and broken
pronunciation)
* seorsim > seorsum (folk etymology/corruption)
* -mt- > -mpt- (excessive purism leading to unconventional
forms)
* -nq- > -mq- [when it applies] (mostly New Latin spelling)
* indies > in dies (non-standard contraction)
* intelligo > intellego (less-standard spelling)
* delĕgo > deligo (non-standard form that creates confusion)
* -mist- > -mixt- (rarer form)
* fasciculum > fasciculus (bad grammatical genre)
* cratibula > craticula (corruption)
* consĭdeo > consīdo (as “sit down”, “settle”, the form
consĭdeo isn't standard)
* assis -is f (acc -im abl -i) > axis -is m (very uncommon
variant absent from most dictionaries)
* arctus > artus (folk etymology)
* nuncius > nuntius (corruption due to bad pronunciation)
* some changes from i to j
* and also double consonants changed to simple ones, and
reciprocally
*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK REBILIUS CRŪSŌ ***
Updated editions will replace the previous one--the old editions will
be renamed.
Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the
United States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away--you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.
START: FULL LICENSE
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project
Gutenberg™ electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the
person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph
1.E.8.
1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no
restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it
under the terms of the Project Gutenberg License included with this
eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the
United States, you will have to check the laws of the country where
you are located before using this eBook.
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:
• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
within 60 days following each date on which you prepare (or are
legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
payments should be clearly marked as such and sent to the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation.”
• You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
License. You must require such a user to return or destroy all
copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
works.
• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
receipt of the work.
• You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg™ works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you “AS-IS”, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™
Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™'s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at
www.gutenberg.org
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation's website
and official page at www.gutenberg.org/contact
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without
widespread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular
state visit www.gutenberg.org/donate
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.
Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.
Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org
This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
Rebilius Crūsō
Subjects:
Download Formats:
Excerpt
The Project Gutenberg eBook of Rebilius Crūsō, by Daniel Defoe
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you
will have to check the laws of the country where you are located before...
Read the Full Text
— End of Rebilius Crūsō —
Book Information
- Title
- Rebilius Crūsō
- Author(s)
- Defoe, Daniel
- Language
- Latin
- Type
- Text
- Release Date
- April 5, 2023
- Word Count
- 61,628 words
- Library of Congress Classification
- PR
- Bookshelves
- Browsing: Literature, Browsing: Fiction
- Rights
- Public domain in the USA.
Related Books
The crystal planetoids
by Coblentz, Stanton A. (Stanton Arthur)
English
441h 21m read
Terror out of the past
by Gallun, Raymond Z., Gallun, Raymond Z. (Raymond Zinke)
English
247h 56m read
Corsairs of the cosmos
by Hamilton, Edmond
English
152h 39m read
The young naval captain
by Stratemeyer, Edward
English
700h 5m read
Tour of the Zero Club
by Stratemeyer, Edward
English
977h 48m read
Tom Swift and his house on wheels
by Appleton, Victor
English
698h 30m read